Dámaso Alonso e Gamallo Fierros. Eduardo Gutiérrez

(Publicado o 31 de xullo no 'El Progreso' sen ligazóns)

Dámaso Alonso e Gamallo Fierros

Eduardo Gutiérrez

Un artículo de Xosé María Palacios sobre os oitenta anos da publicación de 'Hijos de la ira' de Dámaso Alonso pon no disparador as vivencias persoais sobre o famoso poeta e académico. A nivel íntimo e irrelevante, cando facía o bacharelato accedín na Biblioteca El Viejo Pancho ás 'Soledades' de Góngora na edición comentada por Dámaso Alonso, unha inquedanza localista, unha migalla extemporánea. Pero uns anos despois, da man de Dionisio Gamallo Fierros, formei parte da organización dos actos conmemorativos dos centenarios de Dámaso e Juan Vicente Alonso, ou sexa o pai e o tío do poeta, ambos naturais de Ribadeo, pois naceran no daquela número 2 da rúa do Hospital, hoxe Villafranca del Bierzo, onde se colocou unha placa cos bustos modelados dos irmáns, composta polo escultor Eduardo Rodríguez Osorio.

O programa de actos tivo lugar o 9 e o 10 de xullo de 1972. A redacción minuciosa e prolixa do programa foi unha desas tarefas que caracterizan o xeito e estilo diplomático de Gamallo, ao que non se lle escapaba ningún detalle: ao acto académico que se celebrou no Salón de Plenos do Pazo Municipal acudiron representantes do Instituto de Estudios Asturianos e o presidente da Real Academia Galega. Gamallo mesmo me suxeriu algunha colaboración para 'La Comarca del Eo' sobre os irmáns Alonso, para non aparecer el como único facedor, que o era realmente; o que sucedía era que comunicábase sempre por medio de cartas a man, que eran unha marfallada de textos, pois primeiro cubria o folio e incluía as postdatas, logo enchía as marxes do papel, e despois as lapelas do sobre, e houbo casos nos que no exterior do envoltorio, inxería rogos ao servizo de Correos sobre o itinerario para chegar á rúa da Trindade, onde eu tiña daquela o domicilio; concretamente cunha referencia á das Angustias que logo foi Antonio Otero e despois un treito de El Viejo Pancho, ou sexa unha brincadeira cordial.

Nese acto escoitei falar por primeira vez a Dámaso Alonso que respostou ás palabras do señor alcalde, daquela Antonio Rodríguez Fernández que presidía a Comisión, que era moi numerosa pois había Presidencia de Honor e Vicepresidencia, ademais da presidencia efectiva, secretarios por Ribadeo, por Galiza e por Madrid apartre de vocais por Ribadeo, un cargo que me correspondeu en representación da Agrupación Cultural Francisco Lanza, e co mesmo posto José Juan Suárez Acevedo representando ao Instituto de Ensino Medio do que era Director. Tiven oportunidade de escoitar brevemente, as axustadas, sentidas e concisas palabras do presidente da Real Academia Española, de viva voz, porque no libro de Dionisio Gamallo Fierros de 1948 aparecen como prólogo unhas páxinas de Damaso Alonso que titula 'Carta íntima', asinada nun avión voando sobre o Atlántico norte o 10 de febreiro de 1948. O volume é 'Páginas abandonadas. Del olvido en el ángulo oscuro' e figura a xeito de prólogo unha carta íntima de Dámaso Alonso, unhas liñas moi reveladoras dos traballos do ribadense para compoñer o 'Ensayo biocrítico apéndices e notas'. Dámaso Alonso destaca a teimosía investigadora de Gamallo. "Valiente Dionisio, con tu carterón que pesa tanto, que se te va quedando rezagado siempre, como un niño gordo que llevaras de la mano y te cansara de andar, con tu carterón tan preñado."

Volvín ter ocasión de escoitalo a finais dos oitenta do século pasado nuns singulares ágapes que organizaba Dionisio en agosto, co gallo do seu aniversario nese mes, unha ocasión única para a distendida conversa. Os convidados eran tantos como anos que cumpría, e sempre había no menú unha sobremesa moi doce, tan agarimoso como as nosas lembranzas.

LAS ESPADAS EN ALTO. José María Rodríguez Díaz (2010)

     Narrativa de futuro próximo é o que emprega José María neste escrito un embarazo, 9 meses, antes das eleccións:

Sábado, 28 de agosto de 2010

LAS ESPADAS EN ALTO

• Publicado por jmrd_ribadeo a las 18:24

Con las próximas fiestas patronales de Ribadeo el verano se acaba y con su remate se acercan los primeros movimientos de una campaña, que se espera reñida, para las próximas elecciones municipales, que tendrán lugar en mayo del próximo año. Ya empiezan a verse los primeros movimientos y toma de posiciones del madrugador aspirante al primer sillón consistorial en la persona del recién proclamado candidato del PSOE, D. Eduardo Gutiérrez. Pronto se unirán a esta lucha los demás aspirantes a la prebenda municipal dispuestos a participar en esta reñida competición tratando de poner en juego su capacidad y sus recursos para la conquista del voto entre los electores ribadenses. Utilizando unos más medios y recursos que otros, pero todos según sus posibilidades. Es llegado para todos el momento de enseñar ahora a la gente su rostro dulce y risueño, de galán conquistador. Tiempo habrá después para cambiarlo por la cara adusta que ponen desde la altura de la tarima municipal ante las demandas de los administrados.

El alcalde de Ribadeo, candidato a un nuevo mandato por el BNG, no será una excepción en esta reñida competición. Y en su caso la ventaja que da el poder está hoy en sus manos. Una ventaja de la que sólo él goza, según aquel principio del derecho de que 'in dubiis melior est condicio possidentis', es decir, 'con las mismas posibilidades, está en mejor situación el que tiene el poder'. Aunque todos sabemos que, tal como está instalada la corrupción en la clase política, todos harían lo mismo data oportunitate [dada la oportunidad]. Y las ventajas que da el poder son, entre otras, la utilización de unos recursos que, de forma no declarada, sino más bien disimulada y solapada, son utilizados con fines electorales.

Pero los que no gozan de esta prerrogativa, los que no cuentan con las facilidades que da el poder, no están en desventaja pues tienen otras a su favor, como son las mañas de antaño, adquiridas en viejas escaramuzas y las experiencias que dan los muchos años consumidos en la lucha política.

Y entorno a este 'ring' se sitúan, expectantes, los ciudadanos de Ribadeo, viendo desde las vallas cómo se desarrollan los acontecimientos, dispuestos a llegar a una conclusión para ejercer su derecho, sino de electores, que no lo son, sí de votantes, para confirmar con su papeleta a los elegidos y desechar a otros.

Y, ya verán, nos vendrán luego con sus deslumbrantes programas, inflados de cosas que se proponen hacer para transformar nuestras vidas en un paraíso y convertir a la villa de Ribadeo en una pequeña ciudad. Toda una lista de grandes proyectos destinados a deslumbrar a los votantes. Proyectos, la mayor parte, como sucedió hasta ahora, innecesarios y caros para un concejo endeudado en mil millones de pesetas. Ya me gustaría ver un programa serio, diseñado para mejorar Ribadeo en lo necesario y suprimir todo lo superfluo con que hasta ahora nos han engañado y empobrecido. Un programa destinado a conseguir una caja con remanente suficiente para poder un día ofrecer a los ribadenses un digno geriátrico para los mayores y un amplio aparcamiento para todos.

Y no faltarán quienes, como yo mismo, usando del derecho a la crítica que les da el hecho de ser ciudadanos libres y pagar los impuestos, serán objeto de acoso y persecución por sus comentarios por parte de esos candidatos que se proclaman adalides de la libertad. Y, como hiciera Sansón con los filisteos cuando quemó sus trigales con la suelta de trescientas raposas con teas encendidas atadas a sus colas, así también ellos se dedicarán con sus escritos a quemar con mentiras y calumnias el derecho a la honra y a la fama de quienes, en uso de su libertad de criticar lo público, critican sus movimientos políticos.

José Mª Rodríguez

 

Outros Artigos de José María.

MOVIMIENTOS EXTRAÑOS EN EL PSOE DE LA MARIÑA LUCENSE. José María Rodríguez Díaz (2010)

    Causou no seu momento sorpresa en Ribadeo. E segue a causar sorpresa calquera movemento deste tipo, aínda que hai tempo que xa nos afixemos...

Sábado, 24 de julio de 2010

MOVIMIENTOS EXTRAÑOS EN EL PSOE DE LA MARIÑA LUCENSE

• Publicado por jmrd_ribadeo a las 11:36

La carencia de ideales en el actual período seudo democrático es un hecho constatado por todos. De demostrarlo se encargan los constantes casos de corrupción que están proliferando en nuestro país en casi todos los partidos políticos. Y por si esta explicación no fuera suficiente para confirmarlo, ahí está también el transfuguismo que se está practicando en la vida política, cada vez con más frecuencia, con el salto de militantes que pasan de uno a otro partido con la misma facilidad con la que bebe un vaso de agua.

Los constantes casos de corrupción son hechos demostrativos de los escasos valores morales y éticos que mueven a muchos a dedicarse a la política, bajo la engañosa promesa de entregarse al servicio de la sociedad y de la patria.

Por otro lado, la falta de escrúpulos de los que militan en los partidos políticos que practican el salto de uno a otro partido, según convenga a sus intereses personales en cada momento y sin respeto a los ideales que se supone les movieron a entregar sus vidas a determinada militancia política, hablan a las claras de la falta de sinceridad y rectitud de intención con la que se supone que prometieron servir a los ciudadanos desde una determinada formación política.

Y como fondo de este escenario nos encontramos con una sociedad que contempla impasible la disgregación del Estado, impulsada por esta clase política corrompida. Una corrupción que ha tenido su origen en las élites políticas más poderosas y que contaminan a una sociedad que era básicamente honrada, destruyendo así la moral y el comportamiento popular. Una sociedad que sólo reacciona clamorosa con un grito unánime de patriotismo ondeando la bandera española ante un simple gol de la selección.

Está siendo noticia estos días en esta comarca de la mariña mindoniense, por una parte, el encabezamiento de la candidatura del PSOE local a la alcaldía de Ribadeo por parte de un histórico del BNG para las próximas elecciones locales. Un hombre que consagró toda su vida a los ideales de un partido y lo sirvió durante largos años en puestos de relevancia, como alcalde de Ribadeo y como parlamentario en la Xunta de Galicia, en ambos bajo las siglas del BNG. Y, simultáneamente a este caso, se da a conocer la noticia de otro militante, en este caso del PP que, previa su reciente baja en las filas de este partido en el que también militó en puestos de relevancia, como el de teniente de alcalde del concejo de O Vicedo en representación del PP, se postula ahora como candidato, casualmente también del PSOE, barreirense en este caso, a presidir la candidatura de este partido en el vecino concejo de Barreiros.

Ante estos dos hechos, surgen inevitables las siguientes preguntas: ¿Han sufrido estos dos aspirantes a las candidaturas del PSOE una repentina transformación en sus ideales, como le ocurrió a Pablo de Tarso cuando fue derribado del caballo por la gracia divina, o se trata de una sutil estratagema ante la sociedad en favor de unos intereses personales, disfrazados de una nueva ideología bajo siglas distintas? ¿Cómo podrán convencer al votante de la sinceridad de sus actitudes? Y por lo que toca al partido que acoge en sus filas a tales candidatos, el PSOE, que se comporta como Felipe González a quien le era indiferente el color de los gatos con tal de que cazaran ratones, ¿ha abandonado sus propios ideales hasta el punto de incorporar a sus filas a gentes procedentes de ideologías opuestas? Ante estos dos hechos, surgen inevitables unas preguntas: ¿Qué ideología tiene el PSOE de esta comarca, que no sea el poder? ¿No tiene, acaso, a nadie en las filas de su partido capaz de representar con dignidad y fidelidad la tradicional ideología socialista, si es que aún la conserva? ¿Qué van a pensar los electores de esta ecléctica clase política formada por tales candidatos y partidos, que tanto apuestan por un roto como por un descosido con tal de conseguir el poder?

Vaya por delante, sin embargo, todo mi respeto para quienes, obligados por los dictámenes de una recta conciencia y por el derecho natural a cambiar de criterios como consecuencia de su evolución vital, superan viejos esquemas y se disponen a iniciar un nuevo camino distinto u opuesto al recorrido hasta ahora. Porque es condición humana rectificar el camino emprendido cuando percibimos que no es el acertado. Y la política no es una excepción a esta ley general. Pero, ¿es este el caso que nos ocupa o son más bien otros los intereses que mueven este cambio de rumbo, tanto a los candidatos como al partido que los acoge? Porque esa es la cuestión.-

José Mª Rodríguez

Outros Artigos de José María.

Ribadenses destacados: FERNANDO MÉNDEZ SAN JULIÁN. Eduardo Gutiérrez

      Unha nova biografía de Ribadenses Destacados: Fernando Méndez San Julián, por Eduardo Gutiérrez

Reedición de 'Apuntes sobre Ribadeo' en 2015, con limiar de Fernando Suárez

 FERNANDO MÉNDEZ SAN JULIÁN

(Mohices - El Franco, Asturias, 1884 - Ribadeo, 1902)

Xurista e historiador ribadense

Eduardo Gutiérrez Fernández

Vida e obra.- 

Fernando Méndez San Julián naceu en San Miguel de Mohices, concello de El Franco en1834, estudou Dereito en Oviedo, exerceu de Tenente Fiscal en Ribadeo e morreu nesta vila. Antes da súa estadía en Ribadeo, segundo informan algúns autores asturianos como Javier Junceda, exerceu como fiscal en Puerto Rico. Ocupou a alcaldía de Ribadeo en 1877 durante case un ano e deixou o cargo para dedicarse á xudicatura. Faleceu en 1902 e está soterrado, xunto coa súa irmá, no Cemiterio Municipal. Pouco tempo despois o Concello deu o seu nome á rúa do Correo, que era onde vivira. Foi profesor da Escola de Náutica de Ribadeo e Presidente do Círculo de Recreo en varios períodos.

Como escritor ten unha importante produción e, particularmente a obra Apuntes sobre Ribadeo, un extracto dos libros de actas municipais, desde 1536 a 1883, xunto cun apéndice que estuda o expediente da Colexiata de Santa María, un sucinto prólogo e un longo estudo introdutorio de máis de vinte páxinas, que algúns outros autores, como Francisco Lanza e Antonio Pérez Martínez cualificaron de acedo e nalgúns aspectos incompleto. Foi publicado por primeira vez en 1884 en Las Riberas del Eo, pero logo seguiron numerosas reedicións, concretamente en 1929 e en 1931 e algunhas en folletón. En 2015 a Deputación de Lugo deu ao prelo unha edición facsimilar do libro.

Méndez San Julián colaborou en varias publicacións e entre elas La Ilustración Gallega y Asturiana que, como é sabido dirixiu Manuel Murguía, figura con quen mantivo unha ampla relación epistolar Tamén escrebeu no monárquico constitucional (ou sexa alfonsino) El eco de Galicia, fundado e dirixido por Manuel Vázquez de Parga, e editado en Lugo. E noutras publicacións especializadas como La Justicia, de Madrid, e a prestixiosa Revista General de Legislación y Jurisprudencia, creada en 1853 e con continuidade até os nosos días agás o período da Guerra Civil. Nela colaboraron Giner de los Ríos, Gumersindo de Azcárate, Concepción Arenal, Montero Ríos, Eduardo Dato e outros moitos.

Non tiñamos noticias de Méndez San Julián como poeta e, por iso, chamou a nosa atención a inclusión dun breve poema seu nada menos que no Album de la Caridad, coa particularidade de que está escrito en francés. Aclaremos inicialmente que se trata da edición de 1862 dos Xogos Florais celebrados o ano anterior na Coruña, que insire un "mosaico" de poemas non só en galego, ainda que a intención era promovelo. O que si constitúe un fito a prol da normalización do galego, foron os Xogos Florais de Tui de 1891, xa en pleno Rexurdimento, mentres que os da Coruña conforman unha iniciativa propia dos Precursores.

O poemiña, apenas oito versos, é unha composición de carácter necrolóxico, que mesmo emprega como divisa unha concisa frase en latin do Apocalipse: "Boaventurados os mortos que morren no Señor". Vexamos o texto: "A Elisa / Ainsi que l'hirondelle, / Quand vient l'hiver s'en va / Pour trouver, oh ma Belle, / De plus tiédes climats / Toi, qui cherchais la vie / Du printemps eternal, / D' un vol tu t'es enfuie / Pour ton pays, le ciel". Descoñecemos as miudezas da vida de Méndez San Julián que, iso si, morreu solteiro. Poida ser que a dedicataria existise de certo, ou que fose sinxelamente un motivo literario. No tempo da composición tiña o autor vinte e oito anos.

Comezo da rúa Méndez San Julián en Ribadeo

A escolma de vates galegos que elaborou para o citado Album Antonio de la Iglesia "Mosaico de nuestros vates gallegos contemporáneos", recolle este poemiña e ainda que as condicións líricas de Méndez San Julián non acadasen a fama no futuro, si as súas achegas históricas e ensaísticas. Ribadeo honrouno dando o seu nome a unha rúa, como xa dixemos, e hoxe nós lembrámolo exhumando con cordialidade un seu retallo poético.

Rúa Méndez San Julián. Vista cara ó fondo.

--

Complemento: F. Méndez San Julián, na rede.

Un retallo poético de Méndez San Julián

Presentación do facsímil de Apuntes sobre Ribadeo

Pequena nota sobre Méndez San Julián: https://españolito.es/index.php/encyclopedia/mendez-san-julian-fernando/

Ribadenses destacados: FRANCISCO LANZA ALVAREZ. Eduardo Gutiérrez

      Unha nova biografía de Ribadenses Destacados: Francisco Lanza Álvarez, por Eduardo Gutiérrez

FRANCISCO LANZA ALVAREZ

(Ribadeo, 1892 - Buenos Aires, 1951)

Eduardo Gutiérrez Fernández

    Nota biográfica

    Francisco Nemesio Lanza Álvarez naceu na parroquia de Obe, nun lugar que, desde hai xa un tempo, foi incorporado á de Ribadeo, o 26 de marzo de 1892. Era fillo de Bernardo Lanza e de Manuela Alvarez. En 1921, casou en Ribadeo con Rosa Pérez Fernandez, que era filla de Celestino Pérez Andrade, e irmá de Lino Pérez Fernández. Tiveron dous fillos: Ramona Manuela Rosa, que naceu en 1922 e Francisco Celestino Emilio, nado en 1924, ambos e dous en Ribadeo. Lanza morreu en Buenos Aires o 14 de febreiro de 1951. 

A casa da Comarca, hoxe.

    Non temos excesiva información sobre a vida na Arxentina de Francisco Lanza. Cando emigrou, en 1931, xa vivía aló o seu cuñado Lino Pérez, con quen mantiña unha estreita relación como proba o feito de que na etapa de Pérez en A Fouce, a revista informara da iminente publicación dunha “historia galega de Ribadeo, ilustrada por Suárez Couto”, en decembro de 1926 e inxerindo unha caricatura de Lanza obra do pintor ribadense (no número 4). Engadamos que tamén Lanza publicou en La Comarca algún artículo do seu cuñado. O libro non se imprentaria até 1933 mercé ao pulo dos irmáns Suárez Couto. Como noutros moitos casos Lanza tomou a decisión de emigrar na procura de mellores oportunidades de traballo e de vida, despois de varias iniciativas emprendidas na sua vila natal con pouco éxito. A diferenza de outros ribadenses, como Eliseo Pulpeiro, Clemente Lopez Pasaron e Lino Pérez que o fixeron novos, Lanza cumprira xa trinta e oito anos. Boa parte da súa produción histórica xa estaba feita e publicada, na revista Nós e no Boletin da Real Academia Galega, e o Ribadeo antiguo xa vira a luz parcialmente no seu periódico La Comarca

Portada do Ribadeo Antiguo

    En Buenos Aires traballou para a Editorial Sopena, realizando traduccións ao español de Eça de Queiroz, segundo informa Alberto Vilanova, que as califica de “discretas”. Téñase en conta que tal labor tamén a desenvolveron escritores como Rafael Dieste ou ilustradores como Castelao. Lanza tamén realizou outras traducións como Nobleza americana (Noblesse americaine) de Pierre de Coulevan, seudónimo de Jeanne Philomènne Lapeche (1946), escolmas como Leyendas de Oriente, ou versións resumidas e adaptadas de clasicos como Quo vadis de Sienkievicz, Los tres mosqueteros e El vizconde de Bargelone de Dumas, en Cuentos Miniatura da Editorial Sopena, etc. Na procura de sustento, o seu labor periodístico non se limitou a publicacións do eido cultural, e propias da colectividade galega e colaborou, particularmente como corrector, na revista “Damas y damitas”, que nunha nota necrolóxica dedícalle eloxiosas palabras. Mesmo publicou algúns relatos de ficción na revista Leoplan. Concretamente no número de xuño de 1938 o pequeno relato “Cuento de invierno” moi no estilo realista, sitúa a acción nos anos finais do século XIX e fala dunha viaxe en dilixencia cara Puertodeo e con parada en Albavilla en claras alusións a Ribadeo e Vilalba. Non foi a única narración da súa autoría na revista.

    Participou na vida societaria da emigración galega particularmente en labores culturais. No Catálogo da magna Exposición de libros e autores Galegos organizada en 1948 polo Centro Galego, Francisco Lanza aparece na relación de agradecimentos.

    Segundo indican diversas fontes non tivo alén-mar unha vida farturenta xa que unha semana despois de morrer o Centro Galego acordou perdoar á súa familia os gastos de hospitalización no Sanatorio, segundo indica Xosé Ignacio Feijóo. Por outra banda, Luis Seoane, nunha carta enviada a Francisco Fernánez del Riego, en xullo de 1951 afirma que morreu pobremente. E mesmo La Comarca no seu obituario publicado en marzo de 1951, asegura que viveu e morreu pobre. Antes, no mes de febreiro xa dera conta do seu falecimento, ainda que informa de que o óbito se producira o 15 de xaneiro. Tiveron mellor fortuna aló os ribadenses antes citados: Pulpeiro, Clemente Lopez Pasarón e o seu cuñado Lino Pérez

    Fortuna editorial do Ribadeo Antiguo

    As fontes documentais máis importantes do Ribadeo antiguo son o Arquivo Municipal de Ribadeo, así como o notarial. As bibliográficas son sobre todo as españolas de carácter xeral: Henrique Flórez, Martínez Marina, Modesto Lafuente, Rafael Altamira e un longo etc.; algunhas son galegas: Murguía, Vicetto, Garcia de la Riega, Villamil e Castro, López Cuevillas, etc. E moi poucas de carácter local ou comarcal, como Méndez San Julián e García Teijeiro. A eclosión bibliográfica galega é posterior ao tempo de Lanza e, case todos, consultaron o libro do ribadense e fan mención do mesmo, agás un par de desleixados de ámbito mais ben pedáneo.

Interior do Ribadeo Antiguo

    Segundo me confesou en 1970 Amando Suárez Couto, o libro estivo a piques de malograrse. Nunha conversa que tivera co autor, osmou que o desánimo perante as xestións realizadas para a edición implicaban o risco de desesperación, de tal xeito que coa excusa das ilustracións que preparaba, fíxose co manuscrito, Non me indicou o ano, mais tendo en conta que a conversa se producira na propia imprenta –instalada daquela no número 10 da rúa Rodríguez Murias-, tivo que ser cara mediados do ano 1929. O manuscrito ainda rexistaria algúns engadidos e modificacións, até a sua impresión en Madrid, na imprenta Minerva da que era propieaterio o irmán de Amando, Carlos Suárez Couto. A ambos se debe a súa edición e, ao cabo, resultaron adxudicatarios da dedicatoria. Como dixemos, parte do material, xa fora publicado como colaboración para o Boletin da Real Academia Galega e, mesmo, para o seu periódico “La Comarca”, ás veces baixo o pándego titulo de Antiguallas ribadenses e asinando “E.Feele”, ou sexa F.L.

    A edición orixinal do Ribadeo Antiguo é de 1933 e até 1973 non se reeditou, por parte de Edicións do Castro, á que seguiron novas versións da mesma editorial, mesmo unha impulsada polo Concello de Ribadeo en 1999, ainda que en materia municipal hai un rechamante precedente de 1953: o Consello Local do Movimento solicitalle ao Concello a reedición do libro “Ribadeo antiguo” e a Corporación acorda en abril dese ano facultar ao alcalde para que faga as xestións oportunas, que quedaron en nada.

    Outras publicacións

    O libro Dos mil nombres gallegos é unha edición do Centro Gallego de 1953, de carácter postumo que deixou preparado en marzo de 1950, e cuxa edición foi promovida, e estivo ao cuidado, de Luis Seoane, que lle dedica garimosas frases non só na lapela do volume, senón xa antes na citada carta a Fernández del Riego. Trátase de dúas mil papeletas “sobre historia, biografia, arqueoloxia, literatura, arte, industria, indumentaria e folclore galegos”, segundo el mesmo explica nunha nota preliminar. Realmente é un xeito de precedente da Enciclopedia Galega. Ao contraio que Luis Seoane, Alberto Vilanova fala de “contido deficiente”ainda que louva a súa intención; quizais son os mesmos xuizos que alguén lle apón á sua obra sobre os galegos na Arxentina.

Interior de Falan os de Ribadeo

    En 1974, a Agrupación Cultural Francisco Lanza, como homenaxe ao seu epónimo, e edición de quen isto asina, promoveu un volume que baixo o título Falan os de Ribadeo reuniu tres traballos de Lanza: o que dá nome ao libro, seguido de “O ensino en Ribadeo desde o século XVI ao XIX”, ambos publicados pola revista Nós en 1932, e “Ribadeo baixo o señorio dos sus condes” que viu a luz no tomo II dos Arquivos do Seminario de Estudos Galegos en 1929 e que foi o traballo preceptivo para o seu ingreso no Seminario de Estudos Galegos, entidade na que ingresou proposto por Luis Tobío. Nun libro da nosa autoría, publicado en 2005, documéntase a relación de Francisco Lanza co Seminario e mais coa revista “Nós”

    Ideas e estilo

    Lanza era un home de fortes conviccións republicanas e de raigaña popular e, xa que logo, galeguista. Riscos que quedan patentes na súa produción tanto xornalística como ensaistica. Convén reparar na relación co seu sogro, Celestino Perez Andrade, fundador e director do periódico La Voz del Pueblo, un quincenario que se publicou entre 1910 e 1913 e que se subtitulou “Órgano independiente de defensa social y local”. O carácter liberal e progresista que caracterizou ao semanario por el fundado, La Comarca, tamén o tiña o do seu sogro. Cómpre tamén valorar a súa amizade cos irmáns Suárez Couto e con Anton Villar Ponte, fundador das Irmandades da Fala e activo republicano e galeguista, a quen Lanza lle encargou o prólogo do libro.

    En A Nosa Terra, na súa etapa como Idearium das Irmandades da Fala, aparece en 1928 un artículo seu, titulado “Barcas piadosas”. Xa na sua etapa no exilio dedícalle unha garimosa nota necrolóxica no número 475 de febreiro de 1951. Por ela sabemos que foi soterrado no Cemiterio de La Chacarita e que no acto da inhumación falou Xosé Blanco Amor en nome dos amigos e como voceiro da Irmandade Galega, Avelino Díaz, daquela directivo da mesma. Segundo Benigno Fernández Salgado, experto na traxectoria de Avelino Díaz, era frecuente que este intervira neste tipo de actos e mesmo fíxoo en varias ocasións nos aniversarios do falecimento de Castelao.

    Tanto nos artículos como nos escritos históricos asoma un estilo, por veces retranqueiro e solermiño, pero rara vez renarte.

EDUARDO GUTIERREZ

Ribadenses destacados: ANTONIO RAIMUNDO IBAÑEZ. Eduardo Gutiérrez

     Unha nova biografía de Ribadenses Destacados: Antonio Raymundo Ibáñez, Marqués de Sargadelos, por Eduardo Gutiérrez

ANTONIO RAIMUNDO IBAÑEZ 

(Santalla de Oscos, 1749 - Ribadeo, 1809)

Eduardo Gutiérrez Fernández

Á beira da súa casa, actual casa do concello

    Antonio Raimundo Ibáñez naceu en Ferreirela, un lugar da parroquia de Santalla de Oscos, na provincia de Oviedo, o 18 de outubro de 1749 e morreu en Ribadeo o 2 de febreiro de 1809, nas datas da entrada na vila das tropas que viñan liberala da ocupación fracesa. Estivo casado coa ribadense Josefa López Acevedo e tiveron nove fillos, seis mulleres e tres homes. Foi soterrado no convento de San Francisco que hoxe é o templo parroquial de Santa María do Campo. O seu asasinato con riscos de crueldade abre moitas posibilidades, entre elas a dun crime por encargo por parte dunha conspiración de vellos e tradicionais nemigos, e executado por facinorosos. De todos os xeitos tampouco se pode esquecer a acusación de afrancesado que lle imputaron á Xunta Provisional de Goberno de Ribadeo constituida a consecuencia da invasión e da que Ibáñez formaba parte, até o o estremo de que moitos dos seus membros xulgaron unha medida de prudencia agacharse, e outros fuxiron como foi Francisco Maria Amor que o fixo a Francia, e segundo informa o historiador Xosé Ramón Barreiro un fillo de Ibáñez tamén foi acusado de afrancesado por parte dun correxidor de Viveiro. A acusación de afrancesado foi negada por moitos autores relatando os servizos prestados á causa nacional son certos sen dúbida, pero a relación de Ibáñez cunha Coroa que rematou nas mans dos propios invasores, tivo que facer a imputación moi doada de espallar. O ambiente hostil protagonizado pola chusma, existía de certo tal e como pon de manifesto o caso do Edecán francés, apresado con outros oficiais, que para ceibarse das iras do populacho tivo que ser trasladado ao Forte de San Damián desde o domicilio particular dun dos membros da Xunta, concretamente D. Fernando María Miranda, despois un destacado persoeiro cun importante labor a prol da causa liberal. Un dos militares tiña un ollo de cristal o que axudou na montaxe dunha campaña moi sintomática daquel tempo de comezos da Ilustración e alborexer das novas ideas, en contraste cun ambiente fetichista que elementos reaccionarios se encargaron de encirrar, espallando supersticións e infundios estarrecentes. Tampouco podemos esquecer a referencia que cita Francisco Lanza, quen informa de que o propio Ibáñez declarou que desde a batería de artillaria instalada en San Román en As Figueiras, un dos obxectivos era a súa propia casa. Algo quel observara cun anteollo. 

No Ribadeo antiguo

    O homicidio cómpre situalo nun tempo de cambios ao que se sumou a invasión francesa, e no medio dunha fogueira de acontecimentos: en 1798 tivo lugar o chamado motin de Sargadelos, sobre o que existe bastante documentación, e tamén a teoria de que esa é a orixe do crime. Meses despois sucede a escaramuza de A Ponte de Arante, e ambos e dous episodios de parecida etioloxia, ou sexa movidos pola pequena fidalguia rural e a cregaxe. Con todo non coñecemos testemuñas pero si indicios e tamén sospeitas moi sólidas, segundo algúns autores. Hai anos mesmo se chegou a sinalar a competencia na fabricación de louza como a causa do complot, algo que a maioría dos historiadores rexeita. É certo que o responsable último da revolta foi o militar José Wosters por permitir as actuacións do populacho, e iso sostén Jesús Evaristo Casariego no seu libro “El Marqués de Sargadelos o los comienzos del industrialismo capitalista en España” de 1950. E engade unhas palabras significativas: ”o seu carácter firme e voluntarioso é dos que se fan admirar e temer pero non amar”. O asañamento mostrado polos executores do crime cun home xa maior para aquel tempo, prestouse a moitas especulacións, case todas sinalando a unha conspiración. Alguén dixo que morreu por moderno e algo disto hai se reparamos no tempo que lle tocou vivir, e o contraste entre a actividade comercial, as fundicións de ferro e e a cerámica, cunha decrépita fidalguía titular de foros e uns cregos administradores de diezmos, oblatas e de toda crase de milagros. No pasado o número de lendas e especulacións mesmo enxeñosas como a do tesouro de Ibáñez, ou o francés emparedado, compoñian ingredientes axeitados para un cartel de cego. Se ainda hoxe nos amilagran revoltas como as do asalto ao Capitolio en Washington, obviando os sucesos da guerra civil española, pensemos na Mariña de Lugo de hai máis de dous séculos.

Pazo de Gimarán, no Ribadeo antiguo

    Ibañez comezou a traballar con dezaoito anos na casa de Bernardo Rodriguez Arango en Guimarán, e primeiro posiblemente asociado á casa, e logo pola súa conta, foi tecendo iniciativas marítimas e despois siderúrxicas e cerámicas en Sargadelos. Tivo importantes socios e colaboradores nas súas iniciativas empresariais como os comerciantes Jose Andrés Garcia e Compañía, de Santiago de Compostela. con quen fundou a Real Compañía Marítima en 1784 para comerciar cos paises bálticos. Residiu en Ribadeo durante corenta e dous anos e nesta vila construiu a súa casa. Ocupou cargos municipais e foi elixido Deputado do Común en 1774 e escribiu varias Representacións ao Rei sobre aspectos e reivindicacións locais e comarcais que se atopan nos Arquivos do Concello e foron publicadas pola estudosa Eloisa Vilar Checa en 1970, e que poden fornecer datos sobre as súas ideas económicas. En 1809 formou parte da Xunta Local de Goberno constituida s raiz da invasión francesa, como xa se dixo. Como activo empresario e innovador nas tarefas que emprendeu, e mesmo nos riscos que afrontou, vémolo como unha persoa destemida e afouta. Que nós saibamos nunca regresou, nen esporadicamente, ao seu lugar de nacimento, transcurrindo a súa vida entre Ribadeo e Sargadelos.

Pazo construído por Ibáñez, hoxe casa do Concello

    Nesta sucinta ollada anotemos que cando no terceiro período da cerámica de Sargadelos se traspasou a fábrica a Luis de la Riva e Compañía de Santiago, entre os aspirantes a facerse coa razón social figuraba o banqueiro e armador Casas, que mercaria o fermoso pazo urbano que Ibáñez construira para o seu domicilio, nunha data próxima a 1780, ainda que era propietario de outras casas na vila, cuxos habitantes deberon quedar impactados pola nova edificación, posiblemente deseñada por algún enxeñeiro militar ou da súa xeira tendo en conta as relacións das fábricas de Sargadelos co Exército e a Armada, documentadas nunha notable Exposicion que tivo lugar en 1994.

EDUARDO GUTIÉRREZ

Ribadenses destacados. Verbas no acto de presentación

     Onte tivo lugar a presentación do libro de Ribadenses destacados. Deixo unha foto e as verbas dos catro participantes na mesa, Por orde, F. Díaz Fierros Viqueira, Eduardo Gutiérrez, María Xosé Gómez (representante da Secr. Xeral de Política lingüística) e Fernando Suárez. Para outros días queda o ir publicando algunhas -ou todas- das biografías expostas e algunha cousa máis.

F. Díaz Fierros Viqueira

 Eduardo Gutiérrez

María Xosé Gómez
Fernando Suárez
--

    A data 19 de xaneiro, deixo as biografías do libro (con ligazóns ás xa publicadas no blog e autores, ou, no caso de non estar publicadas aínda, de xeito espero transitorio a outras biografías correspondentes no blog, se existen, ou na Galipedia):

Dionisio Fierros Álvarez 

Xosé María López Rodríguez 

Amando Suárez Couto. Celia Castro Fernández

Benito Prieto Coussent. Celia Castro Fernández

Xesús Peña Rego (Suso Peña) 

Manuel Fernández Amor 

Primitivo Díaz Pérez 

Manuel Cortés García 

Valeriano González Abraido (Tito González) 

Carlos Álvarez Fernández Cid 

Xusto Pico de Coaña e Vinjoy 

Antonio Rodríguez del Busto 

Xosé María Alonso Trelles (El Viejo Pancho) 

Francisco Rodríguez Del Busto 

José Vicente Pérez Martínez 

Francisco Lanza Álvarez 

Gregorio Sanz García 

Eliseo Pulpeiro González 

Dionisio Gamallo Fierros 

Luz Pozo Garza 

Daniel Cortezón Álvarez. Santiago Sanjurjo Díaz

Alfredo Deaño Gamallo 

Guillermo Schulz y Schweizer 

Agustín M. Acevedo Rodríguez 

Manuel F. Reynante y Cancio 

Ubaldo Pasarón y Lastra 

Manuela Barreiro Pico 

Enrique Suárez Couto 

Antonio Rodríguez Darriba 

Enrique Otero Aenlle 

Isidoro Asensio Amor 

Segundo Moreno Barcia 

Fernando Méndez Sanjulián 

Camilo Barcia Trelles 

Leopoldo Calvo-Sotelo Bustelo 

Antonio Raymundo Ibáñez. Eduardo Gutiérrez Fernández

Familia Bengoechea 

Familia Casas 

Irmáns Moreno Ulloa 

Pedro Murias González 

Ramón González Fernández e Corona González Santos 

Familia Nistal 

Víctor Moro Rodríguez

Ribadenses destacados

    O venres 25 de novembro, no Cine Teatro terá lugar a presentación do libro Ribadenses destacados. 44 biografías (Séculos XIX a XXI). O cartel da nota do fundamental, entre o que cabe destacar a coordinación de Francisco Díaz-Fierros Viqueira e a colaboración que inclúe Concello e Xunta.

    E volve aparecer de novo por Ribadeo Egeria.

Unha efeméride de 1773: A primeira administración da lotaria en Ribadeo. Eduardo Gutiérrez

    Despois de publicar o traballo de Celia Castro sobre Leonardo Fernández Reinante para o libro das festas do 2022, decátome dos outros traballos, menores, que aparecen nel publicados. Aquí está o presentado por Lalo Gutiérrez, unha volta corrixido algún erro tipográfico:

Unha efeméride de 1773

A primeira administración da lotaria en Ribadeo

Eduardo Gutiérrez

Cronista Oficial

Hai bastante tempo cando tivemos oportunidade de investigar a historia do Círculo de Recreo de Ribadeo, unha sociedade fundada en 1851, entre outras moitas cuestións que atinxían ao vivir local de mediados do século XIX en Ribadeo, un tempo aquel de grande activismo marítimo comercial, chamou a nosa atención ao repasar algúns aspectos contables do coñecido como Casino, os gastos da podente sociedade na adquisición de billetes da Lotaria Nacional. Téñase en conta que era unha sociedade quizais a mais podente da pequena burguesía local, e das máis fortes da provincia, cuxa sede era o magnífico edificio da rúa da Santísima Trindade que ocupou tempo despois o antigo Colexio das Fillas da Caridade.

Pero así como temos información de outras efemérides como a apertura da primeira farmacia, o temperán posto de telégrafos, o inicial tanatorio e outros moitos servizos, como os sucesivos matadoiros, as traídas de auga, as fontes e os lavadoiros públicos, os embarcadoiros, e os periódicos que van sinalando fitos locais, non déramos cos detalles deste xogo implantado en España en tempo de Carlos II, moi semellante en funcionamento ao que hoxe se chama lotaria primitiva, ou sexa os precedentes de a Lotaria Nacional. Como se sabe a primeira foi inspirada na de Nápoles e comezou a funcionar en 1763, e a Nacional en 1812. Pero accedimos aos datos do primeiro Administrador de Lotarias en Ribadeo mercé aos traballos de Maria Luisa Meijide, publicados vai para medio século, nun cumprido e ameno estudo sobre Vicente Seixo, un verdadeiro precursor, e as orixes da lotaria en Galiza no século XVIII. Seixo era natural da cidade de Ourense, ou dos seus arredores, segundo información de Antonio Couceiro Freijomil, que o destaca a maiores como agrónomo. Naceu en 1747 e faleceu en 1824.

Nunha lista das principais Administracións de 1773 só aparecen en Galiza A Coruña, Santiago e Ribadeo, onde o Administrador era D. Juan de Murias y Mon, que tamén figura nas relacións de 1775 e 1776. Neste mesmo ano, no sorteo do 12 de agosto aparece ingresada polo sorteo correspondente, unha cantidade por un discreto premio. Pero se falamos de recadación, en xullo de 1815, ou sexa en plena Guerra da Independencia e con parte do país ocupado polos franceses, Ribadeo despachou 34 billetes, ou sexa que estaba por enriba dos vendidos en Betanzos ou Villafranca del Bierzo, aínda que por debaixo de Tui. O prezo do billete eran 5 reais de vellón.

O administrador antes citado, que debeu ser o primeiro, era parente do dono do pazo de Guimarán, ou sexa de D.Bernardo Rodriguez Arango y Mon, e procedía da mesma zona, isto é o antigo concello de Burón e a súa comarca dos Oscos. Sabemos que tal e como sucedeu con outros administradores, figurou entre os anos 1774 e 1776 na relación de debedores coa Facenda Real cun descuberto de 6.797 reais que tivo que reintegrar, cousa que fixo nun prazo curto xa que se trataba dun propietario podente e afeito aos negocios. Por iso non rechama que un seu paisano Antonio Raimundo Ibáñez comezara a súa andaina profesional na Casa de Guimarán.

Naquel tempo existían outros xogos de azar, pero ningún arraizou como o Real Xogo da Lotaria, xa que se trataba dunha iniciativa oficial, moi rendible para a Facenda, pero que ademais nos seus inicios foi presentada como captadora de recursos para o ben común: hospitais, escolas e outras causas xustas e obras pías, que ademais constituían un atraente reclamo publicitario, ademais do poder engaiolante dos xogos de azar.

Falamos somente dos limiares da lotaría na nosa vila, unha historia de altibaixos de fortuna, como en calquer lugar. Por non saírmos da discreción, unha mostra da historia deste xogo de sorte, citemos apenas a doa dun abelorio: en 1933 moitas felicitacións recibiu un médico ribadense con boa estrela, ao que lle corresponderon vinte e cinco mil pesos, nun sorteo da Lotaría Nacional.

Xornadas de Historia Local 2022

    Un ano máis, a A.C. Francisco Lanza organiza as xornadas de Historia Local, a súa XX Edición. Velaí o programa:

     Xoves 16, Alberto Paraje Manso, 'A catedral pantasma: unha viaxe ao medievo dende o Arquivo Municipal de Ribadeo'

    Venres 17,Eduardo Gutiérrez, 'Luces e sombras no Arquivo Municipal de Ribadeo'

    + visita guiada ao arquivo e mostra de patrimonio documental.

O RUEIRO DE RIBADEO VISTO DESDE A FILOLOXÍA. Carlos Álvarez Lebredo

    O escrito a continuación foi publicado na Comarca del Eo de 9 de abril de 2022. Visto o artigo, e que eu mesmo teño cometido algún dos erros nel comentados, soliciteille ó autor publicalo no blog, o que fago despois de que mo enviara. Engádolle varias ligazóns a outros lugares do blog, onde aparecen nomes de autores citados (o mesmo Carlos Álvarez Lebredo, Eduardo Gutiérrez e Arturo Mogo), a un artigo de Eduardo Gutiérrez nomeado, e ós artigos sobre placas.

O RUEIRO DE RIBADEO VISTO DESDE A FILOLOXÍA

Carlos Álvarez Lebredo

    Unha das decisións municipais que contribuíron ao maior engado do casco antigo de Ribadeo foi a tomada a finais de 2014, e publicitada a partir do mes de decembro, para renovar as placas que informan do rueiro ribadense (prazas, rúas, etc.). As novas placas que se foron colocando en substitución das antigas inclúen alusións a denominacións anteriores ou explicacións dos personaxes epónimos que lles dan nome a eses lugares, se é o caso. A decisión inicial afectou a unhas 50 rúas e ‘La Comarca del Eo’ informou aos ribadenses: o día 27 de decembro o daquela concelleiro Eduardo Gutiérrez asinou unha nota explicativa titulada “Sobre placas e nomes”. Posteriormente, nos anos seguintes, ampliouse o número de placas afectadas e mesmo se incluíron outras que informan de edificios ribadenses históricos ou singulares, moitas veces acompañadas de artísticos debuxos ou de perfís urbanos, obra do arquitecto Carlos Longarela. A realización material das placas é de Cerámicas de Sargadelos, que emprega os seus característicos azulexos esmaltados, coas cores branca (de fondo) e azul cobalto no rótulo, na orla e no debuxo insertado.

    Cando comezaron a facerse visibles os novos rótulos tamén comezaron a circular comentarios sobre eles. Comprobouse que a remuda de placas incluía unha galeguización das mesmas, decisión coa que concordo; así, Calle pasou a ser Rúa, Plazuela a Praciña, Rinconada a Recanto, etc. En xeral ninguén discutiu a oportunidade, a información concisa ou a estética das novas placas. Pero si xerou máis controversia o contido dalgunhas en concreto. En ‘La Comarca del Eo’ do 24 de xaneiro de 2015, Arturo Mogo fai públicas algunhas discrepancias, que son respondidas no mesmo número por Eduardo Gutiérrez baixo o título “Precisións denominativas”. Un texto crítico máis elaborado e argumentado publicouse en ‘La Comarca’ o día 1 de agosto baixo o título “Placas de rúas”. Nel o asinante P. R. (?) cuestiona que para a rúa Pasarón y Lastra se utilizase algunha vez o nome “Rúa da Confitaría” (tal e como consta na nova placa). E engade: “O peor de todo son os disparates Pai (sic) Sarmiento e Pai (sic) Feixóo”, pois rotular así supón “un descoñecemento pavoroso da lingua galega. (...) Mesmo a xente de fóra de Galicia decátase do erro”, conclúe.

    Este artigo foi respondido á semana seguinte, 8 de agosto, por outro asinado por Eduardo Gutiérrez e titulado “A voltas coas placas”, no que explica que “houbo un erro de transmisión, ou de comunicación, aínda que o elexido era sinxelamente un P maiúsculo cun ponto”, ou sexa P. Feixoo e P. Sarmiento. (...) Fagamos constar que o erro, que se corrixirá, é menor (...) tendo en conta que o étimo latino é o mesmo”. E sobre a palabra “confitaría” (criticada por P. R.) di que o sufixo —aría é tradicional en Galicia e desde 2003 é normativo. Finalmente fai outras consideracións de tipo persoal sobre o asinante P. R., que aquí non veñen ao caso.

    Para rematar esta información sobre a mera colocación das placas, resta engadir que en marzo de 2019 o concello informou da colocación de 30 máis en rúas e prazas, xa en zonas de ensanche da vila, con textos, nalgúns casos, do Cronista Oficial de Ribadeo, Eduardo Gutiérrez. (Como tal fora nomeado en 2016).

    Hei de recoñecer que a primeira vez que pousei a vista nalgunhas das placas citadas experimentei algún xeito de desánimo ao ver que, ao lado do indubidable acerto estético e funcional, nalgún dos textos había algún desatino que para un filólogo resulta demasiado rechamante. Especialmente os citados “Pai Feijóo” e “Pai Sarmiento”, pero non só. “A Filoloxía leva ao crime!”, di un personaxe da comedia ‘La leçon’, de Ionesco. E a pesar disto, non me resisto a pasar pola peneira da Filoloxía unha revisión destas artísticas placas do rueiro de Ribadeo.

    Efectivamente, como xa apuntaba o citado P. R., nin Frei Benito Feixoo nin Frei Martín Sarmiento poden ser “pais” pois en galego para ser “pai” hai que ter fillo(s) e ningún dos dous frades tivo descendencia (que se saiba). O oficio no que se desempeñaron ambos relixiosos beneditinos fai de cada un deles ser “padre”, palabra que se estende tamén a sacerdotes e presbíteros. E non é un “erro menor” a confusión nas respectivas placas, que Gutiérrez xustifica en que o étimo de “pai” e o de “padre” é o mesmo. Claro que o é (ambas palabras derivan do latín PATRE). Pero se a lingua desenvolveu dúas palabras distintas a partir da mesma, por algo foi: por necesidade. Por iso nós agora non as podemos confundir. Afirmar que é un “erro menor” intercambiar dúas palabras porque “o seu étimo latino é o mesmo” significa que podemos confundir ópera con obra, radio con raio, colgar con colocar, reixa con regra, praza con platea, eira con área, etc. En definitiva, se unha lingua necesitou desenvolver dúas palabras a partir dun mesmo étimo é porque, ao cabo do tempo, necesitou as dúas para diferenciar e especificar os respectivos significados modernos: son os denominados dobretes léxicos. (Por certo, cando os dicionarios da lingua galega teñen que explicar o significado galego e o uso da palabra “padre”, poñen sempre estes dous exemplos: Padre Feixoo e Padre Sarmiento). Por outra parte o apelido Feixoo, ou Feijoo, non ten que levar ningún acento gráfico.

    En canto ao afirmado en 2015 no sentido de que “se corrixirá o erro de transmisión ou de comunicación”, pois xa vai sendo hora: este tipo de erros manifestos e á vista de todo o mundo (nunca mellor dito) non deixan en bo lugar nin ao concello de Ribadeo (que foi quen encargou e financiou as placas e quen as exhibe) nin ao prestixio da empresa Sargadelos (se, como se publicou, é certa esa explicación de que foi deles é a decisión de poñer Pai onde lles encargaran P.).

    Respecto á outra cuestión que xa planteaba a nota asinada por P. R., a do antigo nome da rúa Pasarón y Lastra, é certo que na nova placa consta: “Antigamente Rúa da Confitaría”. Antes do cambio denominábase Calle de la Confitería, así, en castelán, e talvez sexa iso o que critica P. R. Non é este o problema. Desde a Filoloxía o problema está en que “confitaría” non é palabra galega (nin de ningunha outra lingua). Digamos que hai un intento de galeguizar a palabra do castelán “confitería”, pero non está ben resolto. E non polo sufixo —aría, que efectivamente é correcto en galego, senón pola raíz da palabra. Aquí está a cuestión: a palabra galega correcta (e coincidente co portugués) é confeitaría (ou confeitería, que tamén é correcta), coa raíz confeit— (de confeitos), pois neses obradoiros, nas confeiterías, é onde se elaboran e se venden os confeitos e confeituras, ou sexa os doces ou pasteis.

Outras placas discutibles

    Dentro desta sinalética ribadense que estamos revisando hai outras cuestións de rango menor que se poden comentar.

    A palabra “calexón” empregouse para as placas de Calexón do Bispo Cebeira ou Calexón dos Perigos. Non é palabra galega “calexón” aínda que é certo que está viva na fala oral. É unha solución popular para galeguizar o castelán “callejón” (en castelán, despectivo de calle y de calleja, para Corominas, e que a RAE define como “paso estrecho y largo entre paredes, casas o elevaciones del terreno). Non hai en galego ningún descendente do latín CALLIS (sendeiro, especialmente de gando), como si os hai en castelán (calle) ou en éuscaro (kalea). A maioría das linguas románicas optaron por outros descendentes de palabras latinas para denominar as vías urbanas: carrer en catalán, rue en francés, via en italiano. En galego e en portugués temos a palabra rúa. E para cando unha rúa é estreita ou pequena está a palabra ruela (diminutivo de rúa), que é a habitual en Portugal e agora mesmo estendida por toda Galicia. Se fose menos que ruela, porque vai profunda ou irregular, entón están as palabras carreiro e congostra (viva no nomenclátor de Rinlo, por exemplo). En definitiva, nin a Academia Galega nin os dicionarios acollen como palabra galega “calexón” ou “calexa”, aínda que en tempos pasados chegou mesmo a entrar no galego escrito ou literario (C. Fernández de la Vega, Xavier Carro, García-Bodaño). Só os dicionarios precientíficos, os que se limitaban a recoller todo tipo de formas orais sen ningún criterio filolóxico (Carré, Eladio Rodríguez, Franco Grande) acolleron e definiron “calexa” ou “calexón”. Hoxe en día as únicas solucións correctas son a xa comentada ruela e tamén carreiro e calella (como o veciño asturleonés caleya: paso ou camiño para carros entre casas de aldea).

    Chama tamén a atención a denominación oficial “Rúa Meniñas da Saudade” referido ao primeiro grupo feminino de gaiteiras de Galicia. Nunca foron coñecidas baixo ese nome de “meniñas”, nin en Ribadeo nin fóra da vila. Algunhas delas xa non eran tan meniñas nin cando comezaron os ensaios pois a maioría podían cualificarse polo menos de mozas. Na prensa da súa época máis activa (anos 1961-1965) ou nas súas esporádicas reaparicións (anos 80 e 90) recóllese en castelán a denominacións colectiva de “chicas gaiteras”. E en galego: Gaiteiras, Gaiteiriñas, Grupo Saudade, Grupo de gaiteiras de Ribadeo e Mozas de Saudade. Esta última denominción (ou a máis directa Gaiteiras de Saudade) sería a máis axeitada para non deixar orfa na placa a palabra Saudade como nome da rúa por se se confunde co substantivo común. Meniñas ten un significado moi apegado á idade infantil, impropio para as idades daquelas gaiteiras, que cando actuaban xa estaban na idade de seren máis ben mozas. (Dicionarios: “Meniño-ña: neno moi noviño, despois de nacer e cando ten moi pouca idade”). Pero é que ademais a Filoloxía (de novo) ten algo que engadir: “meniñas” non é palabra propia da comarca ribadense, onde o diminutivo e o apreciativo de nenas é neniñas.

    Tamén existe unha placa co rótulo de “Praza dos Catro Canos”. Neste caso hai un procedor claramente incorrecto que é o de normativizar un topónimo propio da fala ribadense (en realidade de todo o galego oriental), que é a palabra cuatro. Contra o que poida pensar quen non está ao tanto destas cuestións, cuatro non é un castelanismo no galego da nosa comarca (como non o son o verbo guardar, o adverbio cuando ou o substantivo guadaña, por exemplo). Son as solucións naturais para as palabras que comezaban en latín por QUA— neste galego oriental e noutras zonas ourensás e miñotas (F. Fernández Rei, ‘Dialectoloxía da lingua galega’, pp. 51 ss.) Pódense normativizar a nivel culto as palabras do léxico común pero facelo cos topónimos supón un disparate cultural e filolóxico pois eles son fieis reflexos da realidade histórica e lingüística de cada territorio. (Aínda que non ten placa nas rúas, pois non é nome oficial, este comentario serve tamén para aplicar á impropia denominación Catro Rúas que se emprega na publicidade municipal e comercial para a tradicional Cuatro Calles. Non entro a discutir o de Rúas, pero a primeira parte do topónimo só pode ser o territorial, dialectal e galego Cuatro).

    Unha das placas máis modernas no rueiro ribadense é á da rúa dedicada á escritora Luz Pozo, nome acordado en 2001: “Rúa Luz Pozo Garza. Poetisa e académica ribadense”. Neste caso a palabra, correcta sen dúbida pero matizable desde un certo punto de vista, é poetisa. Como é sabido, esta flexión feminina do substantivo masculino poeta aplicouse historicamente ás mulleres que publican poesía. Pero desde hai anos, e atendendo sobre todo á demanda das propias escritoras, emprégase a palabra poeta para ambos sexos. Elas atópanse máis cómodas con esta denominación. Hoxe a palabra poetisa aínda non se percibe como arcaísmo pero xa é estraña e soa extemporánea en calquera texto moderno que a conteña. Mesmo os dicionarios galegos, aínda que a admiten, aclaran que tamén se usa poeta para o feminino. No caso concreto de Luz Pozo, en todas as necrolóxicas aparecidas tras o seu falecemento en 2020 é citada como poeta. A RAG refírese a ela ou a Xela Arias, por exemplo, como poeta. Na actualidade a palabra poetisa practicamente só se usa no español de América.

    En fin, obviamente non é unha cuestión perentoria, nin tan sequera urxente, acometer unha rectificación dos textos das fermosas e artísticas placas do rueiro ribadense aquí comentadas. Pero tampouco se debe perder de vista que nalgún momento, para nós mesmos e para as persoas que nos visitan, debemos de ser xustos e respectuosos coa nosa lingua e mais coa nosa historia.

Inaudita Multiplicación. Eduardo Gutiérrez

    Deixo a continuación a nota de Eduardo (Lalo) Gutiérrez sobre o nome da ría de Ribadeo, que ten xaído hoxe mesmo na Comarca:

Inaudita Multiplicación

Hai uns días a autoridade estatal competente en materia de nomes xeográficos decidiu interpretar a reivindicación do inaxeitado nome da Ría del Eo, que eles mesmos tiñan rexeirado, e resolver o prurito dunha chamada hiperbolicamente Dirección de Política Lingüística de Asturias, e interprerar a teima do nome incorecto de Ría del En como se fose un trastorno obsesivo compulsivo, e contra todo prognóstico darles a razón. Nen sequera nisto da psiquiatría caritativa e da frenopatía das silveiras; son orixinais pois que xa antes de que o nome de Vegadeo fose oficial, ou sexa a partir de 1916, un bispo de Oviedo comezou a empregalo porque tiña os seus motivos de competencia polos límites dos diezmos e outros gravames e arbitrios, así que bautizou como Vegadeo o que era A Veiga de Ribadeo. Pero se no canto de distraernos cos argumentos de encargo político e instrucións recibidas, preguntámonos pola procedencia da teima, e facemos un breve repaso histórico temos que ir á orixe, ou sexa ao que antigamente se charimou concello de Reboredo e hoxe Castropol.

Prescindamos de aboenzas dinásticas e vaiamos a hai uns trinta anos. A quentura dums veraneantes que faltos dun sinxelo banco das mentiras, que soe ser o pousadoiro dos mariñeiros con gañas de leria para amenizar os seus ocios, decidiron encirrar unha suposta reivindicación que ao mesmo tempo distraía do contaste entre Ribadeo e as restantes vilas, entrea s que sempre houbo relacións cordiais e pequenos ciumes por asuntos de fútbol e festas. E mesmo episodios anecdóticos como cando en 1881 co gallo do bicentenario da morte de Pedro Calderón de la Barca, o concello da Veiga organiza una Procesión Cívica no seu honor e convida ao de Ribadeo, e este resposta que as súas moitas ocupacións impidenlle asistir. É rechamante a enxeñosa prosopopea do contemporáneo e historiador Fernando Mendez San Julián: "Os veigueños sempre foron moi calderonianos", Frase que ten numerosas posibilidades.

Pero voltando ao nome da Ría era ben mellor que ocupasen as súas inquedanzas estivais en procurar protección para o esteiro e recursos de todo tipo. Na Liñeira, por exemplo, botouse en 1873 o derradeiro buque de grande porte que saíu daqueles estaletros, a corveta J.M,B, de 289 Toneladas de Rexistro Bruto, para a armadora Bengoechea de Ribadeo. Hoxe esa tradición sitúase nas Figueiras e ninguén se ocupa de pescudar de onde ven o nome da razón social desas instalacións que é o dun topónimo do concello de Barreiros. Unha pegada, a de Francisco Díaz Fernández, o fundador da que nos sentimos orgullosos, Este antollo síntoma de embarazo partidario artificial que non científico, significa unha distracción ociosa e con custos que pagamos todos. Estamos perante un novo chanzo no que se chama invasión cultural; na liña de denominar o galego oriental como bable occidental: Realmente esta parte de Asturias é aunica zona onde se fala un idioma normalizado diferente do español e con alto nivel de falantes, e isto non se debera prestar a facerlle caso a uns cantos chanfonetas.

Quizais con esto dos dous nome cabe citar aquela cantiga de 'que ben capeas o vento/asi fai a boa moza/cando quere dous a un tempo'. A resolución ten para nós o valor cientifico da cantiga, que ven ser o mestro que asubiarlle aos biosbardos. De seguir con estas liñas discursivas quizais algúns opinen a prol da multiplicación dos nomes como se foran pans e peixes, e se engada tamén Ría do Suarón ao esteiro, en contra da normativa internacional. Pero xa que andamos en relatos bíblicos, inspiracións e ocorrencias, pode que alguén se deixara engaiolar coa libación das xerras de Canán.

Vías da cultura en Ribadeo

Presentación do libro Socialismo en Europa

Presentación do Ribadeo Ilustrado

   No verán, Ribadeo ferve de actos diversos, aínda que tendan a agruparse nalgúns días máis concretos. O xoves 15 asistín a dous actos culturais ben diferenciados en Ribadeo, e que, ó tempo, presentáronseme non só querendo ocupar o mesmo espazo senón tamén como compoñentes alternativas da visión da realidade.

   Co da ocupación do mesmo espazo refírome ó espazo temporal (cheguei tarde ó segundo non rematando o conxunto do primeiro), pero tamén cultural (comparten parte do conxunto de xente á que van destinados) e mesmo de interese (os dous teñen trasfondo económico). Trátase da presentación do 'Ribadeo Ilustrado', a charla de Eduardo Gutiérrez sobre o Ribadeo no século XIX e comezos do XX baseada arredor da economía, e a presentación do libro 'Socialismo en Europa', con charla de Xabier Pérez Dávila (que deixo en parte en podcast), tamén en boa parte arredor da economía, neste caso, europea e mundial.

   Pero o que máis me deu que pensar foi que son dúas compoñentes alternativas para mirar a realidade actual. E tamén por varias razóns. No caso do Ribadeo Ilustrado, o motor do acto era unha institución, o propio concello, e o acto, oficial, no salón de plenos, con máis de trinta asistentes que ocupábamos todo o espazo dispoñible antes de pasar (quenes foran) ó exterior, a unha visita teatralizada, etc. No caso do libro, o cine teatro, con máis separaciń dispoñible, acollía a algo menos de trinta persoas chamadas a acudir por un cartel sen máis logotipos que o que na portada do libro puxo no seu momento a editorial, e impulsado polo movemento de pensionistas de Ribadeo, integrado en MODEPEN, sen outro tipo de infraestrutura máis que o movemento boca a orella e unha nota de prensa. Posibilidades, logo, ben diferentes, aínda que repercusión no momento semellante en canto a asistencia, e textura de público ó final ben diferente.

   Dende outro punto de vista, Lalo recolleu diversos feitos para resumir a historia nun acto no que se trataba de potenciar a historia de Ribadeo como fonte de ingresos para o Ribadeo actual. No caso de Xabier, o que se tratou foi de estudar a evolución de liñas relacionadas co socialismo para proxectar un posible futuro da economía en Europa. En ambos casos, tanto o tema como a perspectiva eran máis amplos do reseñado, pero en ambos, de xeito consciente ou inconsciente, estimo que o fundamental era a economía, pasada, actual e futura. E as miradas, cunha base ideolóxica de partida relativamente semellante (que non persoal) estimo que non poden ser máis diversas. Non na análise en si, senón na orientación procurada por quenes deron as charlas, por quenes as impulsaron e tamén, por quenes asistiron...

Hernán Naval, referente de tanto, de tant@s. Suso López

 

Hernán Naval, referente de tanto, de tant@s.

    Hai toda unha xeración de ribadenses nados entre finais dos 70 e comezos dos 80 que nos criamos orfos e orfas de referentes do ámbito público e de carácter local que complementasen o noso proceso de desenvolvemento persoal máis aló do entorno familiar. Atrévome a dicir, incluso, que Ribadeo é, cando menos no remate do século XX e comezos do XXI, unha vila onde sempre escasearon os espellos do eido social ou político capaces de marcar o devir dun grupo amplo de mozas e mozos. Coma moito atopabamos na escola ou no instituto unha figura-guía que nos acompañaba no complexo e sempre arriscado tránsito da infancia á adolescencia e desta atè a idade adulta. Permítame, quen le, que aproveite estas liñas para agradecer, por tanto, a Mercedes de Esteiro, a Amparito, Encarnita Machado, Carlos Cid, Flor Núñez, Dolores ou Manolo (profe de Lingua e Literatura Castelà) que dende os primeiros anos da primaria e atè o bacharelato foron piares que axudaron a dar forma a quen hoxe escribe no persoal mais tamén no político se é que, como nos ensina a cotío o feminismo, hai diferenza entre un e outro espazo.

    É neste contexto onde a figura de Hernán Naval Parapar (Viveiro, 1962 – Ribadeo, 17 de maio de 2001) cobra plenitude pois foi quen de erixirse en mestre e referente persoal (o que ben sendo amigo), musical e político dunha ampla e diversa xeración de mozas e mozos (e outros que xa non o eran tanto) de Ribadeo e da contorna. Poucas batutas marcaron un compás vital tan determinante coma o que Hernán foi quen de marcar, nos pouco máis de dez anos que desenvoleu a súa actividade en Ribadeo, dende os atrís da Banda Municipal de Ribadeo (BMR) que reviviu, á fronte da Escola de Música que pariu e consolidou ou dende os foros e espazos diversos (tamén as páxinas deste diario-[El Progreso, onde foi iniciamente publicado este artigo]) dende os que predicou, no sentido laico do vocablo, sobre cultura, lingua e país, as máis das veces, contra vento do nordés e mareas vivas.

    Militante da “música entendida coma un ben social”, como o definiu o xornalista Félix Soria, Hernán anticipábase ao que a pedagoga Ester Bonal sinala como obxetivo central da educación a través das artes: “reconstruír unha cidadanía capaz de traballar na deconstrucción de moitas das estructuras que contribúen á miseria deste mundo global, ao tempo que coida e fai medrar as súas grandezas”. Un repaso a esa década ampla na que Hernán estivo á fronte da Escola Municipal de Música e máis da Banda en Ribadeo evidencian o seu carácter de persoa avanzada ao seu tempo tanto no fondo (a ousadía, daquela, de impulsar unha banda de música de marcado carácter contemporáneo ou a posta en marcha dunha centro educativo musical pioneiro no país son exemplos) coma na forma (os programas de man dos concertos da Banda constitúen unha lección de historia, cultura musical ou coñecemento da realidade social do país de primeiro nivel).

    No mencer do dia das Letras Galegas de 2001, ao saber do seu pasamento, un sentimento de tristura e orfandade asolou a toda esa familia extensa que Hernán foi acubillando ao seu carón. “Resulta difícil enfiar unhas verbas neste día amargo, pór-lle palabras á tristura de todos cando un non é quen de atopá-las para se confortar a si mesmo”, expresaba Eduardo Gutiérrez (Lalo), exalcalde de Ribadeo e amigo de Hernán, poñendo palabras ao que tantas e tantos sentiamos.

    Vinte anos despois do seu pasamento, e coa dor da ausencia que non marcha, dá gusto ver como a Banda segue actuando ou como a Escola bate récords de matrícula ano tras ano exercendo un papel de institución educativa clave na vila. A este seu legado cómpre engadir o sentimento de orgullo, atrévome a dicir que unánime, de todas e todos cantos estivemos nalgún momento baixo a batuta de Hernán. Orgullo de ter formado parte da Banda ou da Escola, de ter coñecido a Hernán pero, por riba de todo, de aprender e medrar canda el. E aí, nesa lembranza aparece sempre o seu admirado Mario Benedetti quen, despedíndose do poeta salvadoreño Roque Dalton, escribiu: "Ahora recorro tramo a tramo nuestros muchos acuerdos y también nuestros pocos desacuerdos y siento que nos quedan diálogos inconclusos, recíprocas preguntas nunca dichas, malentendidos y bienentendidos que no podremos barajar de nuevo. Pero todo vuelve a adquirir su sentido si recuerdo tus ojos de muchacho que eran casi un abrazo, casi un dogma”.

Suso López Fernández foi membro da Banda e alumno da Escola entre 1993 e 2009

 

Ligazóns ó listado de entradas sobre Hernán (ata o momento):  

Hernán Naval, escritos e prensa VII

Hernán Naval, escritos e prensa VI  

Hernán Naval, escritos e prensa V  

Hernán Naval, escritos e prensa IV  

Hernán Naval, escritos e prensa III  

Hernán Naval, escritos e prensa II  

Hernán Naval, escritos e prensa I

Breve guía de referencia cronolóxica nos anos ribadenses