Un belén e unha ausencia

    Un ano máis, a asociación belenista de Ribadeo montou unha exposición, que inclúe un belén florentino, outro belén que recorre o camiño norte, unha mostra de pequenos beléns recollidos dos lugares máis recónditos... entre outras cousas. En baixo deixo catro vídeos para dar fe da maioría do exposto (que non de todo) nos baixos da praza de José María López en horario de 18 a 20 h, como pon o cartel da entrada.
    Este ano recolle tristeza dende a cartelería exterior. Non porque sexa un belén triste, que non o é, senón pola ausencia de Álvaro Lamas Pedreira, finado o 26 de marzo, pilar do equipo de colaboradores e da montaxe e do que en certo xeito o belén é unha herdanza. Con el teño recorrido edicións anteriores, nos antigos baixos que ocupaba o supermercado San José, en Casa Maseda ou na ubicación actual. A máis, tenme ensinado documentación e os planos, que continuou facendo no vetusto programa Paint ata o último momento, dun xeito laborioso, de moitas horas. En fin, coido que xunto con esa tristeza da ausencia, a mesma continuación da labor da asociación belenista e a montaxe de Nadal deste conxunto de máis de 400 m² é un motivo de lembranza e agradecemento.

    Os vídeos:

    1.Beléns do mundo:

    2.Belén do camiño norte:
     

 3.Belén Florentino:

     4.E máis (pero non todo).

    E tamén deixo un vídeo dun belén desta asociación de anos anteriores:

--

Sobre Beléns: 

Beléns da asociación belenista de Ribadeo en 2019
Belén do camiño de Santiago en Ribadeo (2018)
Nadal 2015
En Vilalba (2015)
Beléns de Ribadeo (Asoc. belenista, Orde terceira, etc)
Nadal 2013 (actuación)
Nadal 2012
Nadal 2011
Nadal 2010
Nadal 2008
O Facebook da Asociación Belenista.
 

Letras galegas 2023. O recuncho da lectura e tres lembranzas

Hernán, en debuxo propio, e del Riego, de foto en dominio público.

Letras galegas 2023. O recuncho da lectura e tres lembranzas

    Comecei a matinar nisto do Recuncho da Lectura hai cousa duns meses. Daquela a plataforma que estaba a usar para comentar lecturas en internet, Goodreads, do grupo Alphabet (Google) comezou a non deixarme meter máis libros novos. E como pouco se ocupa dos libros en galego... xa teño varios lidos e sen comentar. Non é que sexa especialmente dado a comentar os libros que leo, pero vexo unha discriminación o non poder facelo. Sei que en algún momento chegarán eses títulos á plataforma e poderei comentalos, pero trátase tamén da autonomía. Miña, e por suposto, da lingua e de todos. Por un tempo amañei a cousa solicitando al alguén que tiña permiso que colgara eses libros en internet, pero hoxe por hoxe, a plataforma nin permite facer comentarios encabezados por un título sobre libros que non esté xa cargados, co que o proceso vai dificultándose. Por iso, como alternativa, aínda que sexa moi secundaria en importancia en relación coa difusión que podía ter na plataforma, deixarei aquí comentarios -sucintos, como viña a facer en Goodreads- sobre algún libro que vou lendo en galego. O nome ven dun 'Recuncho da lectura' (aquí, en Internet Archive no 1998) que mantiven literalmente o século pasado na miña primeira páxina web, adicado tamén á lectura en galego. Unha nota final a esta introdución: se é o funcionamento de Goodreads o que me impulsa a facer esta entrada e outras que é previsible que veñan despois, nestes momentos, o blog tamén está sobre unha plataforma de Alphabet, Blogger.

-   A gran novela galega, de César Cequeliños. Morgante edicións, 2023, ISBN9788419040077. Unha pequena e divertida sátira do que non se soe ver que fai quen dirixe os directores a industria da cultura galega. Pode que intranscendente literariamente, pero a súa referencia á estrutura da mecánica literaria en Galicia e a súa linguaxe coloquial fan dela unha obra que non apetece deixar ata que chega o final.

-    E agora pasa un tren, un libro da vella colección Mandaio de Biblos, de Lito Caramés, 2005, ISBN8493412643. Non me gustou, pero aí está. É un batido de relatos curtos relacionado co tren (ás veces, moi  moi pouco), dos que algún daría para algo máis desenvolto.

-    Flores de ferro. ISBN: 978-84-9151-491-6. Ed. Galaxia. O último libro tratado no club de lectura do IES de Ribadeo Dionisio Gamallo. Electriza pouco a pouco sen chegar a electrocutar. Non fala dos tempos da guerra, fala de xente que viviu nun tempo así. Que sobreviviu. E do mundo que quedou con esa supervivencia. Gustoume moito, aínda que polo medio se coe algunha pequena incongruencia, como o cálculo do tempo en chegar a Briana, e aínda que a resolución da historia e o seu desenvolvemento acalen a apetencia por un uso da lingua máis rico, pero que non se bota de menos.

    Xunto con ambas reseñas, as lembranzas. A primeira para Rosalía, na orixe da elección da data do 17 de maio, coa difusión de 'Cantares Galegos'.

    A segunda, para Francisco Fernández del Riego, a quen está adicado o día este 2023.

    E a terceira lembranza, para Hernán Naval, quen rexistrou unha noite como a pasada de hai xa 22 anos o seu pasamento.

    --

    Despois de rematar e publicar chego a outra cousa que engado. Hoxe cumpriríanse os sesenta anos do que está definido no texto que collo como primeiro acto galeguista da postguerra en Ribadeo. Realizado nun recreo do sexto curso na Academia en 1963, léronse poemas de Rosalía e un texto sobre ela, con asistencia de toda a clase, e duración dunha media hora. Non se sabe se a dirección da Academia non se enterou ou non se quixo enterar. Na mesa estaban tres persoas; dúas xa non están, Álvaro Lamas e Montserrat Miró, e a terceira sería quen o escribiu hoxe no Facebook, Evaristo Lombardero.

 

ESCUDO ECLESIÁSTICO DA CAPELA DE SAN ROQUE DE RIBADEO. Francisco José Campos Dorado

Este Escudo de Armas eclesiástico, esta pintado sobre as táboas frontais do altar maior da Capela de San Roque. É un escudo ovalado perfilado de ouro, con soportes de ouro a modo de rolos de pergamiño, en ámbolos dous cantóns do xefe. Está partido nun segundo óvalo concéntrico ao primeiro, perfilado de gris azulado, que presenta: 1ª partición) en campo de azur un crecente de ouro contornado e adestrado (unha lúa de ouro en cuarto minguante segundo se mira, e á dereita) con cara humana. Na 2ª partición) en campo de azur, tres estrelas en pau (dous luceiros ou estrelas de oito puntas, un enriba e outro en baixo, dunha estrela central de seis puntas).
Está timbrado por unha cruz trevolada (cuxas puntas terminan como follas de trevo), característica que na Heráldica Eclesiástica se dá no brasón dos bispos. O brasón está adornado en ámbolos dous flancos por unha grilanda de flores vermellas, e o conxunto, timbrado por un capelo violeta, do que penduran dous cordóns negros que forman unha lasca (nó mariñeiro) e cinco borlas douradas. A cor e o número de borlas non se corresponden con ningunha dignidade eclesiástica, posiblemente debido a unha mala interpretación ou ao descoñecemento da norma heráldica, por parte do artista pintor, e que non foi corrixido polo mentor que fixo o encargo, pois ditos adornos corrixidos no número e colocación das borlas (debuxo infra), así como, coa súa correspondente cor, tanto poden ser dos bispos, abades e prelados con xurisdición (capelo, cordóns e borlas verdes), como de superiores relixiosos (capelo negro, cordóns e borlas negras. Seguramente dito mentor fora o canónico D. Salvador MENENDEZ NAVIA E VILLAMIL que reedifica a capela polo ano 1719 e deixa o patronazgo en herdanza aos seus sobriños D. José Antonio de LAMAS Y MENÉNDEZ e a D. José Antonio VENTURA MENÉNDEZ (Ribadeo Antiguo, Francisco Lanza, páx. 259). D. Salvador era tesoureiro da catedral de Mondoñedo, e estaba vinculado ó fundador D. Pedro NÚÑEZ LAMAS e a súa muller Dª Theresa RODRIGUEZ DE CORA

Na parte inferior do escudo brasonado, pendura unha cadea de ouro cunha medalla, que a xulgar pola forma estilizada da figura pintada, parece un santiño cun caxato que semella a imaxe de S. Roque.
O brasón parece con certeza dos LUACES, entroncados coa familia dos LAMAS, como xa vimos un semellante (foto infra), no “Escudo da Capela de San Roque” (tamén en La Comarca del Eo, 30-Xullo-2016). Este brasón, por unha banda o describe frei José Santiago Crespo del Pozo (Blasones y Linajes de Galicia, Volumen III, páx.242), como da Casa de CAMARASA (sección Santiago, cartafol 1º, nº 45) có crecente adestrado e de ouro, segundo testemuña de D. Juan de Arginagorta, escribán dunha información de fidalguía correspondente ó señor D. Juan OTERO de LUACES, dada na Real Chancillería de Valladolid o 4-Abril-1594.

Por outro lado, o brasón completo, tamén aparece nos LUACES BERMÚDEZ, segundo se pode ver no 4º cuartel do escudo alto do arcosolio do sepulcro do Capitán D. Gonzalo de NEIRA Y LUACES BERMUDEZ DE CASTRO na igrexa de Santa María do Camiño de Santiago de Compostela (Heráldica, Genealogía y Nobiliaria de Galicia, Tomo LVI, páx. 298) (Nota: un arcosolio, é un arco, de cantería ou pedra, que cubre un sepulcro colocado nun nicho ou nun oco chamado “lóculos”, practicado nun muro). Para ser exactamente igual a este último brasón, sería en campo de gules, e fáltanlle dúas estrelas: unha surmontando en xefe ó crecente contornado, e outra baixa, en punta. As outras tres estrelas en pau, están representadas tal e como están as de S. Roque de Ribadeo, e o brasón está completando todo o campo, e non nun escudo partido, como o que está representado aquí.
Todas estas diferencias que detallamos, son minuciosidades descritivas, pero que vemos en multitude de ocasións, en tódolos brasóns que se repiten, pois non solen estar feitos polas mans dun mesmo artista, e se nos referimos ás estrelas, estas poden ser en un número maior ou menor, algunhas veces dependendo das brisuras (Nota: a brisura é un elemento distintivo que se coloca no franco cuartel ou cuartel superior destro, para diferenciar as ramas de cada familia. Teñen regras complicadas de entender recompiladas na Xurisprudencia Heráldica, aprobada polo rei Carlos II nun privilexio do 18-Xullo-1669. Por exemplo: se o primoxénito non ten brisura, o cuarto fillo engade unha estrela; si o primoxénito ten brisura dun crecente, o fillo terceiro pon unha estrela sobrecargada ó crecente; etc.)
Unha vez especificado todo isto que vamos coñecendo, precisamos afianzar as teorías que nos xorden nos relatos, como describíamos no artigo, “Escudo da Capela de San Roque”, referido o escudo exterior da capela, no que o brasón dos LUACES debía de ser da Casa de Camarasa, por ter o crecente lixeiramente ranversado sobre cinco estrelas (foto supra). Hoxe sabendo algo máis das relacións familiares dos Escudos de Armas de Ribadeo, vamos a seguir outra pauta xenealóxica que describe D. José Crespo del Pozo (ibidem, páx. 242-243).
Os LUACES da Casa de Mondoñedo, son descendentes D. Juan GARCÍA DE LUACES a quen Sancho IV “O Bravo” (rei 1284-1295) lle deu privilexio de fidalguía o 22-Maio-1293, por méritos na toma de Tarifa. Seu descendente D. Juan de LUACES, da Casa de LABRADA, casou con Dª María YAÑEZ e teñen por fillo a D. Diego de Luaces que casou con Dª María MAYOR ALONSO, veciños de Labrada da Casa de OTERO. Seu fillo, que sigue a liñaxe, D. GARCIA DE LUACES, foi rexedor de Mondoñedo no século XVI, e casou con Dª Aldara GOMEZ DE AGUIAR, tendo por fillo a D. Luís de LUACES E LABRADA, señor de Abadín e Lagoa dos Montes de Meda, rexedor de Mondoñedo no ano 1558. Casou con Dª Leonor de ESTÚA E MIRANDA, e en 1581 crearon un vínculo moi importante na Casa de Mondoñedo e na torre e coto de Abadín. Teñen por fillo a D. Álvaro de LUACES ESTUA E LABRADA, que casou con Dª Catarina NIÑO DE CASTRO, e tiveron varios fillos, sendo o Capitán D. Diego de LUACES ESTÚA E LABRADA quen sigue a liñaxe, casando con Dª Beatriz DE BARRIENTOS Y CUETO (de Salamanca). Teñen por fillo a D. Jacinto de LUACES ESTUA E LABRADA que casou con Dª Madalena DE CANCIO e tiveron por fillo, entre outros, a D. Luís DE LUACES E SOMOZA, que casa en primeiras nupcias con Dª Mariana de MONTENEGRO, filla de D. Antonio MONTENEGRO RIBADENEIRA, veciño de Villalba; e en segundas nupcias con Dª María LUACES NAVARRO Y GANTE, filla de D. Antonio RAMOS e de Dª Isabel NAVARRO GANTE, neta de D. Bartolomé LUACES e de Dª Teresa RAMOS DE VILLAR, de San Mamed de Fojos de Santiago de Compostela. D. Luis pelexou nas guerras de Portugal e fixo un primeiro testamento o 19-Novembro-1665 e un segundo en o 17-Novembro de 1718. Tivo por fillo con Dª María, a D. Francisco Antonio DE LUACES SOMOZA, que foi rexedor do partido xudicial de Mondoñedo, e casou con Dª Josefa RON DE PRESNO, filla de D. Gaspar de PRESNO, e de Dª Florencia PARDO BAAMONDE, veciños de Ribadeo (ver artigo “Escudo da Capela da Virxe de Lourdes”, tamén en La Comarca del Eo, 6-Maio-2017). D. Francisco e Dª Josefa eran veciños de Mondoñedo en 1773, e tiveron por fillo, entre outros a D. Luis José de LUACES E SOMOZA, que foi alcalde Mondoñedo e casou en primeiras nupcias con Dª María Agustina BERMUDEZ E PARDIÑAS, e tivo por filla a Dª María Josefa BERMUDEZ E LUACES, que casou con D. Juan Jacinto VARELA E GAYOSO. De segundas nupcias casou con Dª Micaela de CANCIO, coa que tivo varios fillos, e dos que sigue a liñaxe D. Manuel de LUACES que casou con Dª Rafalea de PRESNO PARGA FUENTES Y DONLEBÚN. Teñen un fillo, herdeiro único, D. José María del Carmen LUACES Y PRESNO, aveciñado en Mondoñedo, cabaleiro da Orde de Carlos III, entre outras moitas distincións, dono das Casas de LUACES de Mondoñedo, da Torre de Abadín e Lagoa, e de tódolos bens anexos. De súa nai, Dª Rafaela, herda as casas solares de Ribadeo, que correspondían o vínculo dos PRESNO, e outra casa chamada da “Aduana” fundada por D. Pedro GONZALEZ VILLAGORMAZ. Esta casa chamada da “Aduana”, posiblemente sexa a antiga casa do noso recordado veciño Manolín de Peruxo (ver “Casa Brasonada da Rúa da Atalaia”, tamén en La Comarca del Eo, 14-Xaneiro-2017) da que eu pensaba que era de VALLEDOR, pola similitude dos brasóns da súa pedra armeira, pero nunha nota en facebook de Alberto Paraje, fillo do noso entrañable veciño Juan Carlos Paraje Manso, decátame de que esa casa da Rúa da Atalaia era de: “D. Pedro González de VILLAGORMAZ, por un documento que el coñece do ano 1631, e onde o dito edificio se coñece como “Casa Nueva”, a cal en 1632 foi herdada por D. Juan de VILLAGORMAZ Y OSSORIO, casado con Dª Elvira de OMAÑA Y MIRANDA. Falecido D. Juan, en 1690, herdou a casa seu fillo menor de idade, D. Juan Manuel VILLAGORMAZ Y OMAÑA, baixo a curadoría de súa nai Dª Elvira, viúva (Nota: un “curador/a” é unha persoa nomeada para coidar dos bens e negocios dun menor ou daquela que non está en estado de administralos por sí). En 1731 herdou a casa Dª Juana de OMAÑA, casada con D. Miguel MONTENEGRO, veciños de Lugo. En 1768 herda a casa o fillo dos anteriores, D. Joseph MONTENEGRO, tamén veciño de Lugo. En 1782, o propietario da casa pasa a ser D. Manuel de LUACES Y SOMOZA, veciño de Mondoñedo, casado con Dª Rafaela de PRESNO FUERTES PARGA Y DONLEBÚN, propietarios da casa aínda en 1833”.
Como podemos comprobar, chegamos polas dúas vías xenealóxicas ao mesmo matrimonio de D. Manuel e Dª Rafaela.
Por outro lado, atópase un xuro na Chancillería de Valladolid a favor de D. Pedro González de Villagormaz, de 187 000 maravedís, da primeira metade do século XVII, que contén información que acredita ser herdeira única Dª Josefa DE INCLÁN SIERRA Y OSORIO (Código de referencia: ES.47161.AGS/2.13.2.3//CME,781,20). ¿Sería DªJosefa de INCLÁN SIERRA Y OSORIO, a nai de D. Juan de VILlAGORMAZ Y OSORIO? Posiblemente.
A Casa dos PRESNO, dinos Juan Carlos Paraje Manso na serie “Retablo Dieciochesco”, no artigo “Casas Conocidas” (La Comarca del Eo, 21-Marzo-1982), que era a actual Casa da Biblioteca, da cal, en 1787, era seu dono D. Jacinto Pablo VALLEDOR E PRESNO DE MONTEALEGRE, veciño de Castropol, cuxo Escudo de Armas describimos no artigo, “Escudo de armas da Rúa da Atalaia” (tamén en La Comarca del Eo 4-Febreiro-2017). En 1805, da Casa dos PRESNO, era propietaria Dª Josefa SANJURJO Y AGUIAR cuxo fillo, D. Ramón PARDO Y MONTENEGRO de Mondoñedo, alúgalla ó banqueiro D. Antonio de Casas, cuxa banca é de infausto recordo para moitos dos veciños da comarca de Ribadeo, pois moitos deles quedáronse sen tódolos aforros da súa vida.
Pouco a pouco vamos descubrindo, polos brasóns heráldicos, as xenealoxías das familias máis relevantes de Ribadeo nos séculos XVI e XVII en diante, case cincocentos anos de historia escrita nas pedras armeiras que por sorte chegaron ata nós. ¿Cantas quedaron enterradas no máis absoluto esquecemento?. Por desgracia, non o sabemos. Quizais un día por outros aconteceres e documentos, hoxe inéditos, tamén o saibamos. Oxalá!

ESCUDOS DE ARMAS DA CASA DOS MIRANDA. Francisco José Campos Dorado

Baixando a Porcillán pola rúa Amando Pérez, case en fronte da Fonte dos Catro Caños, está a señorial e discreta Casa dos Miranda. Ó lado Sur, linda cun calexón que ven desde a Rúa Trinidad e que separa a casa e horta das casas adxacentes, e cuxo nome, Travesía da Paz, recorda a Rúa da Paz, antiga denominación da Rúa Amando Pérez. A casa consta de baixo e dous andares, con tres e tres balcóns beirados ou saíntes, con varanda de fundición enrellada e, nos baixos, tres sólidos portalóns de madeira con molduras, cuxa porta central de dobre folla, montantes vidrados e cancela de forxa, é a da entrada da casa. A súa fachada está toda construída de cantería, e entremedias do balcón central do primeiro andar, na parte alta, atópanse estes dous escudos de armas que resaltan do paramento labrados en pedra de mármore branco e en moi bo estado de conservación.

En heráldica a súa forma trátase como: escudos “españois carlistas” ou escudos de “forma de casulla” (El Diseño Heráldico, Luís F. Messia de la Cerda y Pita 1990, páx.29). O apelativo “carlista” refírese a Carlos I de España e V de Alemaña (1500-1558). Carecen de adorno exterior, a excepción dun trifolio no timbre do primeiro e do segundo, así como, neste segundo, outras dúas pequenas flores entre medias das volutas altas, e ámbolos dous, teñen un pequeno adorno no sostén (na punta da parte baixa). A forma exterior e similar nos dous, pero diferéncianse en que mentres o flanco dereito, segundo se mira cara a eles, é case igual, no flanco esquerdo as volutas envolven cara a dentro e quedan por fora, e no escudo sinistro envolven cara a dentro, pero métense no campo do escudo. O escudo esquerdo (foto 1) está cuartelado en catro:
No primeiro cuartel, na parte central, aparecen dúas chaves encostadas (dándose as costas) en pau (verticais) cos paletós arriba e aneis cadrados baixos entretidos (enlazados). Están acompañadas de tres flores de lis mal ordenadas: unha central en xefe (parte alta) e dúas en punta (parte baixa), e de seis rosas colocadas tres e tres en cada flanco das chaves. Si tiveran esmaltes, as chaves e as lises serían de azur (cor azul) en campo de prata, e as rosas de gules (cor vermella). Son armas dos Quirós de probada nobreza, entre outras, nas Ordes de Santiago, Alcántara e Calatrava. D. Bernaldo de Quirós de las Alas y Carreño alguacil maior de Oviedo e alférez maior de Avilés, foi Marqués de Camposagrado, título nobiliario que lle concedeu o rei Felipe IV o 23-Maio-1661. No segundo cuartel, dous lobos pasantes, son armas dos Osorio. En campo de ouro dous lobos desollados en pau (un sobre o outro). O lobo é figura do guerreiro que non da cuartel o inimigo. Unha cabeza de lobo, era insignia militar que os romanos levaban no alto dunha pica. D. Pedro Osorio, fillo do Conde de Trastámara, xunto con D. Alonso de Lanzós e D. Diego de Lemos en 1465, foron os que acaudillaron a Revolta dos Irmandiños. D. Pedro Osorio pereceu nunha prisión dos Andrade e D. Alonso de Lanzós pasou o resto da súa vida na cárcere. Foron os tempos en que os nobres galegos serán sometidos e obrigados os intereses casteláns, tempos da “doma e castración do Reino de Galicia”. Galicia conservará desde aquela a nomenclatura de Reino, máis será só testemuñal, pois perde a capacidade de decisión e o seu idioma deixa de empregarse nos círculos oficiais e na escritura; pero o pobo galego manterao vivo durante 300 anos nas lareiras, no agro, no mar, nos contos, nas lendas, nas coplas... (Historia de Galicia, David Pérez López, páx-155)
No terceiro cuartel unha banda engolada (tragada ou metida na gorxa) de dous dragantes linguados (de dous dragóns con lingua vista). Parecen armas do Marqués de Santa Cruz, título que Felipe II lle concedeu o 11 de Outubro de 1569 a D. Álvaro de Bazán e Guzmán, Capitán Xeneral con Grandeza de España. Neste caso, parece ser un cuartel similar o escudo inversado (simétrico respecto dun eixe vertical) do escudo esquerdo do altar maior da igrexa parroquial de Sta. María do Campo de Ribadeo, o cal pertence a familia dos Navia (Osorio), segundo reza na lápida adxacente, e cuxo patronazgo xa exercían nos tempos en que era Convento de San Francisco e non a colexiata actual de Sta.María do Campo. Este marquesado, refírese máis ben ó Marqués de Sta. Cruz de Marcenado, título nobiliario que concedeu o rei Carlos II en 1679 a D. Sebastián Vigil de Quiñones y la Rúa do Coto de Marcenado e cabaleiro da Orden de Calatrava. D. Álvaro José de Navia Osorio y Vigil de la Rúa, nace en Puerto Vega en 1684 e foi o III Marqués de Sta. Cruz señor da Casa de Celles, vizconde de Puerto Vega. D. Joaquín Navia-Osorio e Miranda, nace en Castropol en 1749, e foi o VII Marqués de Sta. Cruz de Marcenado.
Cando se identifican datas dos maiorazgos na igrexa parroquial de Ribadeo, hai que ter en conta que esta é tal a partir de 1835, pero o convento de San Francisco fundouse no ano 1214, de cuxo arte gótico de primeiros do século XIII, consérvase na ábsida do altar maior o gran arco oxival enviaxado (que ten os apoios un pouco oblicuos respecto da vertical), as arquivoltas da porta principal, a fiestra de trazaría da fachada con dous parteluz, bateaugas oxivais (molduras que protexen os arcos do pórtico e da fiestra, da auga de choiva que escorre pola parede), entre outros elementos das bóvedas de cruzaría e do coro. Na parte alta do actual retablo do altar maior, a ambos lados dunha imaxe central de Cristo Crucificado, atópanse estas mesmas armas dos Navia – Osorio en dous escudos con esmaltes: unha banda engolada de gules (cor vermella) sobre campo de sinople (cor verde) e ámbolos dous timbrados cunha coroa de marqués e cun adorno exterior, facendo un artesoado de molduras, en alto relevo, de estilo barroco do século XVII ou XVIII.
No cuarto cuartel, unha aguia mirando a destra. Son armas dos Aguiar. En campo de azur unha aguia de prata co vo caído ou de ás baixadas e membrada de sable (coas patas de cor negro), brasón moi antigo, pois é outra das insignias militares das lexións romanas.
O escudo dereito (foto 2) é de aspecto moi similar o primeiro. O primeiro cuartel está semicortado e partido. Na parte alta da partición esquerda vese unha árbore con dúas cabras empinadas coméndolle nas follas. Son armas dos Sotelo: en campo de prata, unha árbore de sinople (cor verde) e dúas cabras de sable (cor negro) empinadas no tronco. Na parte baixa, un castelo. Parecen armas dos Suárez de Albergaría ou dos Suárez de Deza. Na partición dereita, dúas bandas con dúas lises cada unha, semellan armas dos Ladrón de Guevara, ou dos Quesada, pero máis posible sexan dos Queipo de Llano. Este cuartel é a labra de consanguinidade dos membros dunha familia, que a súa vez emparenta cos Miranda.
No segundo cuartel, as cinco doncelas de Miranda. En campo de gules (cor vermella) cinco bustos de doncela cos cabelos espallados de ouro, cargados no peito cunha venera de ouro. Alude ó Tributo das Cen Doncelas, armas que gañou Don Alvaro Fernández Miranda, parece que acompañado dun cabaleiro dos Ponce de León, uns din que polo ano 785 ou 791, e outros en tempos de Afonso II “O Casto” (791-842) anos despois de descubrirse a tumba do apóstolo Santiago no ano 813. D. Alvaro liberou no lugar de Petoburdelo (entre Betanzos e A Coruña) ás doncelas virxes e fidalgas da comitiva, que conducían os sectarios musulmáns, e tamén ás que xa estaban na torre de Val-docel para ser embarcadas na ría de Betanzos, as cales, ían sendo entregadas polos pobos cristiáns de Gallaecia, para pagar un odiado tributo de vasalaxe os emires de Córdoba, que o rei “folgazán” Mauregato (783-789) adquirira con Abderramán I (756-788) por haberlle axudado a espolincarse e apoltronarse no trono. Ramiro I (842-850) negouse rotundamente a pagar e batalla e vence a Abderramán II (791-852) na batalla de Clavijo (Logroño) (La Comarca del Eo, 29-12-2012 “O Tributo das 100 Doncelas”)
No terceiro cuartel, son armas dos Villamil, dos Álvarez de Mon, de Barreira, Barrera ou de la Barrera, dos Busto, dos Aguiar ou dos Pardo que explicamos con máis detalle cando nos referimos o Escudo da Rúa Antonio Otero (La Comarca del Eo, 16-Xullo-2016)
No cuarto cuartel, son armas dos Luaces, un crecente ranversado (coas puntas cara abaixo) entre sete estrelas de oito puntas, tres en xefe e catro en punta. Así, tamén figuran na Casa de Luaces na cidade de Mondoñedo, pero coas estrelas de cinco puntas. Se o cuartel tivera esmaltes serían: en campo de azur, estrelas de ouro cun crecente ranversado de prata. A D. Juan García de Luaces, da cidade de Lugo, líbralle Sancho IV “O Bravo” (1284-1295) privilexio de fidalguía o 22-Maio-1293, por méritos contraídos na toma de Tarifa. A D. Luis de Luaces de Mondoñedo, recoñéceselle a fidalguía en 1554 (Historia de Galicia, D. José Santiago Crespo del Pozo, Tomo XXI, páx.241-242)
Na Chancillería de Valladolid hai moitos e diversos preitos relacionados cos apelidos destes escudos de armas, dos que destacamos: 1) Un preito de fidalguía do ano 1540 de D. Juan de Luaces, veciño de Mondoñedo. 2) Executoria dun preito litigado en 1565, por D. Pedro Fernández Tomás, veciño de Mondoñedo, con D. Vasco Fernández de Luaces e D. Fernando Ares de Ribadeo sobre contas e débedas dunha compañía de panos. 3) Executoria dun preito litigado en 1604 por San Juan de Bengolea e Dª. Inés Fernández de Saavedra e fillos, herdeiros de D. Pedro de Saavedra e Dª Elvira Díaz de Cidrón, veciños de Santa María de Ramil (Lugo), con D. Álvaro de Navia, marido de Dª. Leonor Fernández de Saavedra. 4) Preito litigado en 1655, por D. Rodrigo de Miranda Ponce (de León), con D. Diego García de San Pedro veciños de Pola de Lena, por un prado da Riva. (Asturias). 5) Preito de D. Lorenzo Agustín Miranda Menéndez, de Ribadeo, de D. Pedro María Miranda Miranda, de Ribadeo, de Dª. Juana Antonia Menéndez y Prado, de Ribadeo, D. José Campoamor, de Ribadeo, sobre: anulación dun foro fundado por Dª. Juana Antonia Menéndez e restitución dos bens a él hipotecados por estar vinculados o maiorazgo de Miranda (1788-1808). 6) Preito de D. Pedro Ramón de Oya y Miranda, de Ribadeo, D. Vicente Lamas de la Torre, de Santa Eulalia de Vilaosende, sobre anulación da escritura do foro dunha casa e horta situadas en Ribadeo por ser bens vinculados (1804-1809)... e un largo etc. etc.
Ámbolos dous escudos dan fe das grandes liñaxes do matrimonio de D. Pedro Miranda, natural de Ribadeo, casado con Dª María Osorio de Navia (século XVI), quenes tiveron por fillo a D. Fernando de Miranda Osorio que casou con Dª María de Lanzós.
Son dous escudos por antonomasia aristocráticos. ¿Que quer isto dicir? Son escudos das familias máis notables de Gallaecia e por suposto do Estado, con brasóns anteriores a fidalguía medieval de España. Non precisan timbrar os escudos de coroas ou cascos para falar da súa nobreza, pois as armas dos seus cuarteis falan por si soas. En San Miguel de Reinante, cun adorno exterior floral moito máis rico, hai outros dous escudos desta natureza na fachada do Pazo de Pumarín, pertencentes a familia de D. Juan Pardo de Cela Ulloa Taboada de Aguiar e Andrade (Arquivo do Reino de Galicia -Fondo da Real Audiencia de Galicia- Signatura 3339/10 -foto 102837).
Platón (427-348 a.C.) relata na súa “República” que aspiraba a un goberno da “aristocracia do saber”. Para Aristóteles (384-322 a.C.) a aristocracia era a mellor das formas de goberno sempre e cando, esta se interesara polo ben público, polo benestar social, pois en caso contrario dexeneraría nunha oligarquía ou goberno exercido por un reducido número de persoas que pertencen a unha mesma clase social privilexiada que utilizan o goberno en proveito propio. Herodoto (484-420 a.C.) opoñía a aristocracia á monarquía e á democracia. Rousseau (1712-1778) recoñecía dúas clases de aristocracia: a natuhereditaria e a electiva. A segunda destas formas é a máis racional, pero sempre imperou a primeira. Na era moderna, a democracia ganoulle a batalla á aristocracia política, aquela constituída pola “elite” dos grupos dirixentes.
O termo, aristocracia tamén se aplica como sinónimo de “privilexio ou rango”; así existe unha aristocracia social; una aristocracia da igrexa, do diñeiro, da industria, do arte, do saber ou do deporte. Polo que hoxe, cando se escoita falar da aristocracia a secas, interprétase como a clase social oligarca que fai e desfai o que lle ven en gana, conclusión que, aínda que non sempre, a maioría das veces, hoxe, é acertada pois teñen diñeiro, poder, privilexios e influencias dabondo como para facelo. Pero nun principio a aristocracia eran as persoas más notables da nación e non precisamente eran os que exercían o poder feudal. Platón, Moro, Bacon e os profetas do Antigo Testamento, seguramente eran aristócratas do seu tempo, en cambio, foron os pais da doutrina filosófica do Socialismo que se levantou en revoltas en contra da explotación da clase traballadora... En fin, Aristóteles, fai 2300 anos anos que morreu, ¡e como para seguirlle agora as súas “filosofías...”!

ESCUDOS DE ARMAS DA CASA TORRE DE PUMARÍN. Pancho Campos Dorado

ESCUDOS DE ARMAS DA CASA TORRE DE PUMARÍN

Pancho Campos Dorado

A Casa Torre de Pumarín ou Pazo de Pumarín, coñecida tamén desde fai dous séculos como a Casa de Moreda, está en San Miguel de Reinante. Na fachada principal ten unha grande portada de cantería cuxo vano da porta está rematado por un arco de medio punto peraltado formado por dovelas en cuña e en ambos cantóns altos existen dous escudos de armas, magnificamente cicelados en baixo relevo. O conxunto está remarcado por un sinxelo bateaugas cadrangular cuxos extremos entrábanse noutras molduras verticais que, ademais de darlle un empaque señorial e harmonía artística, serven para protexer a portada e os escudos de armas da escorrentía da auga de choiva (foto 1).

Foto 1

Foto 2: lintel orixinal e debuxado por riba

Na foto 1, podemos ver a situación na fachada principal dos escudos de armas e do lintel (foto 2) sobre a fiestra alta cunha laude ou inscrición de construción que reza: “ESTA CASA (LA) HIZO ALVARO TABOADA I VIOLANTE DE ANDRADE SU MUJER. COMENZOSE EN EL AÑO DE 1559 I ACABOSE EN EL DE 1561”.

Esta laude evidencia de forma expresa a notable antigüidade desta casa solar de mediados do século XVI, que da pena vela derruírse pouco a pouco, e que desde o noso punto de vista farémoslle o estudio heráldico, pois presenta dous escudos de armas de grandes liñaxes do Reino de Galicia que están moi ignorados na historia da antiga provincia de Mondoñedo e na actual de Lugo, polo que é preciso proclamalos, fundamentalmente para que vindeiros estudos sexan máis completos na Xenealoxía da Galiza de tan antigas familias asentadas en San Miguel de Reinante. 

A importancia dos estudos xenealóxicos dunha familia é debida a que a súa xenealoxía pode dar datos históricos sobre a propia poboación. Mostra tan eminente deste aserto é a Biblia, que presenta unha completa cronoloxía baseada na ciencia xenealóxica, pois a familia e o seu liñaxe sempre foron motivo de preocupación no pobo hebreo, pois o Mesías anunciado por Patriarcas e Profetas ía nacer dunha persoa do pobo, e todas as familias querían ter ao día a súa historia xenealóxica (Tratado de Genealogía Heráldica y Derecho Nobiliario, Instituto Luís de Salazar y Castro; Curso de Licencia, 1961, páx.12).

ESCUDO ESQUERDO (segundo se mira cara á fachada)

Foto 3

Debuxado por riba

En Heráldica a súa forma trátase como un escudo español carlista ou escudo de forma de casulla (Heráldica Española, El Diseño Heráldico, Luis F. Messia de la Cerda y Pita, 1990, páx.29). O apelativo “carlista” refírese a Carlos I de España e V de Alemaña (1500-1558). Está rodeado dun marco cadrado formado en ambos lados dun adorno a modo de delgadas columnas salomónicas soportadas por pedestais de catro corpos. Pola parte alta cérranse as esquinas con cantoneiras e cun cordón horizontal retorcido. A parte baixa, carece de cerre, polo que os pedestais das columnas son a liña base de construción.

O espazo intermedio está recheo cun adorno exterior ao campo do escudo e consta de figuras con formas de gran riqueza, propias do sentido cultural e artístico do Renacemento. As figuras conforman unha grilanda que cerra enriba como unha coroa de loureiro á que se van engadindo simetricamente a ámbolos dous lados, floróns, cálices e figuras propias do Paraíso Terreal. Así, a media altura, aparece a mazá e a serpe, seguido dun ramo de flores que remata a parte alta da casula. Nas esquinas altas dous anxeliños coas ás abertas parecen estar vixiando ou ollando o que “por alí abaixo acontece”. As esquinas baixas están rematadas por dous floróns de rododendro.

O campo do escudo está cuarteado en cruz.

Primeiro cuartel: tres táboas dentro dun escusón en punta, rematado cunha “T” ou Cruz Tao e en orla oito caldeiras, as dúas superiores máis grandes. Fai referencia ás Armas dos TABOADA. Si tivera esmaltes serían: en campo de goles tres táboas de ouro en pau, bordura de prata con oito caldeiras de sable.

Este brasón parece ser dun descendente de D. LOPO PERES DE TABOADA (en campo de goles, tres táboas de ouro en pau) e da súa muller D.ª MAYOR MENDEZ (cinco caldeiras de sable en aspa) cuxos escudos acolados se atopan na sepultura do ano 1422, no mosteiro de Pallares no municipio de Guntín, Lugo. Neste caso hai dúas caldeiras altas demais e ó facelas de maior tamaño cas restantes, quizais sexa un detalle que fai referencia a un emparentamento desta Casa de TABOADA coas Armas dos RIBADENEIRA.

O escusón ten similitude na forma, co escudo do século XVI de D.ª Leonor de Aragón na súa sepultura da Capela dos Reis de Toledo (Heráldica Española, El diseño heráldico, Luis F. Messia de la Cerda y Pita, 1990, páx.37). As armas dos TABOADA na Casa da Torre de Arcos en Chantada ten catro barras en pau, rodeadas de seis caldeiras e na Casa Torre de Mera, en San Lorenzo de Vilamaior de Negral en Guntín, no escudo xaquelado e partido dos ULLOA E TABOADA, ten oito caldeiras iguais en tamaño.

Segundo cuartel: unha aguia mirando a destra, co voo baixado ou de ás caídas mostrando o peito. Son armas dos AGUIAR.

Terceiro cuartel: unha banda engulida de dous dragantes. Son armas dos ANDRADE sen lema. Si tivera esmaltes serían: en sinople, unha banda de ouro engulida en dúas cabezas de dragóns do mesmo metal véndoselles a lingua. Para estar totalmente correcto debería levar unha bordura de prata co lema: Ave Maria Gratia Plena. O lema, neste caso, quizais non fora gravado polo escaso espazo que hai no cuartel.

Cuarto cuartel: dúas serpes anudadas pola cola facendo unha “S”; tamén puideran interpretarse como dúas serpes cargadas pola cola con dúas lousas. Non podemos interpretar o brasón con exactitude, pero o máis probable e que sexan Armas dos LOSADA, quizais da liñaxe familiar de D.ª TERESA DE LOSADA casada con D. RUI VAZQUEZ DE QUIROGA, comendador de Benquerencia e mestre da Orde de Alcántara (Blasones y Linajes de Galicia, D. José S. Crespo del Pozo, Volumen III, páx.223).

Respecto deste cuarto cuartel, atopamos un matrimonio celebrado o día 3 de xuño de 1700 na Igrexa parroquial de San Miguel de Reinante que parece confirmarnos, nalgunha medida, que este cuarto brasón é de LOSADA polos apelidos da noiva:

D. DOMINGO DEL BUSTO Y VILLAMIL e D.ª MARÍA DE SIERRA Y OSORIO, pais do noivo D. DIEGO DEL BUSTO Y VILLAAMILL que se casa con D.ª MARIA PARDO DE ULLOA Y LOSADA (ela é filla do Capitán D. Juan Pardo de Cela y Taboada e de D.ª Antonia Ulloa Losada y Valledor. Testigos D. Gaspar de Lamas, cura de S. Julian de Cabarcos, Bernardo Rodríguez de San Pedro de Benquerencia e D. García Valledor, de Presno, Asturias (Libro Matrimonios Nº1 (1670-1738) Folio 175-V, San Miguel de Reinante)

ESCUDO DEREITO (segundo se mira cara á fachada)

Foto 4

Debuxado por riba

A súa forma trátase en heráldica como: escudo español carlista ou de forma de casulla, igual que o antedito escudo esquerdo.

O adorno exterior ao campo do escudo, moi erosionado, asemella o do escudo esquerdo, pero con motivos ornamentais distintos. Aquí vemos que a coroa está feita de follaxe, froitas e cálices de flores distintas, e as figuras das serpes e das mazás, foron substituídas por “panelas” (follas de álamo), iguales cas da parte alta. En cambio, as esquinas altas rematan con anxeliños de ás abertas, como no escudo anterior, e as esquinas baixas en outro tipo de floróns moi deteriorados pola erosión da intemperie.

O campo do escudo está dividido en catro pola que parece ser unha cruz ortodoxa, con tres vigas ou traveseiros horizontais, que asemella a das Armas dos PARDO.

Primeiro cuartel: desdebuxadas pero recoñecibles, aparecen medias rodas e rodas de pedra das Armas dos CAMBA. Este apelido, segundo unha antiguísima tradición proben de Lucio Cambelo (ou Cambero) Romano, pretor ou virrei de Gallaecia, proxenitor de moitos señoríos dos CAMBA e dos TABOADA (Fortalezas de Lugo y su Provincia, D. Manuel Vázquez Seijas, Tomo I, páx.6) (Nota: os Taboada entroncan moitas veces cos Camba. Son parentes de D. Gonzalo Taboada y Ulloa, cuxas armas dos Taboada aparecen no 2º cuartel e as dos Camba no 3º cuartel do seu sepulcro na igrexa de Sta. María de Noceda -Lalín // na Casa de Caldaloba o escudo está dividido en doce cuarteis coas armas dos: Camba, Ribadeneira, Aguiar, Andrade, Taboada, Montenegro, Ron, Valcarce, Luaces, Zúñiga/Bermúdez, Bolaño, Rois e Yebra)

Segundo cuartel: moi desdebuxado e difícil de interpretar. Parece un cuartel tronchado e encaixado ou encravado, formado por un axadrezado baixo, de armas dos TRABA; dos ULLOA ou das armas dos ALVAREZ SALGADO, e na parte alta figuras indescifrables polo desgaste. A xenealoxía deste cuartel tronchado puidera referirse á de D.ª MAYOR FERNÁNDEZ DE TRABA TRASTÁMARA, terceira filla da condesa D.ª SANCHA FERNÁNDEZ e do rei D. FERNANDO de León, quen casa con D. LOPE SÁNCHEZ DE ULLOA (Blasones y Linajes de Galicia, D. José Santiago Crespo del Pozo, Primeira Edición do Mosteiro de Poio, Volume V, páx.165).
Terceiro cuartel: axadrezado en escusón das armas dos ULLOA, e postas en orla dúas serpes afrontadas coas colas entrelazadas das armas dos PRADA.
Cuarto cuartel: moi desdebuxado o que pode darse a outras interpretacións. Parece un cabaleiro montado a cabalo mirando a destra, con lanza en banda empuñada polo lado destro do cabaleiro. Parecen ser armas dos GUNTÍN, GUNDIN ou GONDIN cuxa casa solar provén de Gundín, do Concello de Monterroso, fundada no ano 1555 por Gómez de Gundín. En 1589 levanta o Pazo de Laxe nese concello, D. Francisco Salgado Guntín. Na xenealoxía atópanse emparentados con ilustres familias galegas como os Ulloa, Salgado, Gil Taboada, Montenegro, etc. (Blasones y Linajes de Galicia, J.S. Crespo Pozo, Volume III, páx.105)
A Xenealoxía de D. ÁLVARO DE TABOADA (Y AGUIAR) + D.ª VIOLANTE DE ANDRADE (irmá de don FERNÁN SANJURJO MONTENEGRO, veciños do Padornelo, parroquia de Santiago de Sancobad, inmediato a Vilalba) por non alongar máis este artigo, pode verse completa e con notas, no libro Escudos de Armas do Concello de Ribadeo, capítulo 1: “Escudo de Armas da Aduana Vella de Ribadeo”, páx. 46 - versión preliminar no blog, aquí-).
Por qué esta Casa dos Pardo de Taboada pasou a ser chamada a Casa de Moreda? Pois ben, Dª VIOLANTE déixalle a herdanza ao seu neto D. JUAN JOSÉ ACEVEDO PARDO TABOADA e vai ser última posuidora do pazo Dª MARÍA JOSEFA PARDO DE CELA ULLOA Y TABOADA, por cuxos beneficios preitearán os seus fillos, no ano 1738, D. CARLOS MIGUEL, dono da casa da Aduana Vella de Ribadeo e D. GASPAR JUAN ACEVEDO PARDO Y TABOADA, casado en Castropol con D.ª ISABEL ABELLO Y CASTRILLÓN. D. Gaspar morre entre 1753 e 1764, e queda como apoderada do seu fillo D. Juan José que é o dono e señor do Pacio de Pumarín.
A comezos do século XIX (1801) D. Juan José Acevedo Pardo Taboada que vive na casa principal de Brul, parroquia de San Salvador de Tol no Concello de Castropol, arréndalle en foro perpetuo a propiedade a D. DOMINGO PÉREZ DE MOREDA casado con Dª Francisca Rodríguez, cuxa familia vai a ser quen redima o foro, de aí que hoxe se coñeza o Pazo de Pumarín como a Casa de Moreda. Don Domingo Pérez de Moreda era un fidalgo descendente, segundo preito de fidalguía do ano 1662, de don Juan Pérez de Moreda, capitán, ou de seu irmán don José de Moreda (falta concretar este dato), e que ese ano do ditame do preito eran veciños de Sanlúcar de Barrameda (Cádiz) e no que se especifica que eran naturais de San Cosme de Barreiros (Lugo) (Real Chancillería de Valladolid, Código de referencia: ES.47186.ARCHV//SALA DE HIJOSDALGO,CAJA 1421,14).
Desde aquí darlle as grazas a don Faustino Recalde de San Miguel de Reinante quen fixo unha encomiable labor documental da xenealoxía tanto dos Pardo Taboada como dos Pérez de Moreda, que tan ben nos atinxe nesta descrición.

ESCUDO DE ARMAS DA CAPELA DE SAN ANTONIO E DE SAN JOSÉ DE Sta. MARÍA DO CAMPO. Francisco José Campos Dorado

Entrando na Igrexa parroquial de Santa María do Campo de Ribadeo, a primeira capela a man dereita é a capela de San Antonio e de San Xosé. Sobre o arco de medio punto está este Escudo de Armas e dúas laudes a ámbolos seus lados, que deben explicar as cláusulas e gravames que deixou establecidos o fundador ou fundadores do maiorazgo. O escudo é de deseño clásico español redondeado en punta, timbrado cun casco de fidalgo con penacho de tres plumas e adornado de lambrequines curtos que caen por ambos flancos ata a metade do campo. Na parte alta destra do casco, hai unhas letras moi confusas, que parecen ser: “P A Z M D Y A I” e das que non podemos comprender o significado. Está empotrado na parede do templo, polo que supoñemos sexa orixinal dun maiorazgo do Convento de San Francisco e que non veu trasladado da Igrexa Colexiata de Sta. María do Campo, como xa explicamos noutros casos. A ámbolos dous lados da pedra armeira hai unhas laudes (pedras con inscricións) para nós moi difíciles de interpretar debido o pintado e repintado á que estiveron sometidas durante catro e tres séculos e o caleado encheu os ocos do gravado e desapareceu da vista parte da inscrición. Na laude esquerda, segundo se mira, parece rezar: “ESTA CAPILLA ES DE ALGº (¿ALONSO, ALVARO GONZALEZ?) DEL b’NAYA(?) PA(?)DO (?) VO ESTANDO ESTABLECIDO A SV COSTA I DOTO CON SEIS MISAS CANTADAS (?)ANO 1594(?) IbEP(?)r..RIOr A CAVMA(?)..CON SVS RESPONSOS CANTADOS Y CRVZ (?)”.
 Na laude da destra, parece que continúa a ladaíña: “I SE AN DE DECIr DYA DE SAN ILDEFONSO Y DE ADRIAN I EL DIA DE (¿NAVIDAD?) DYA DE .... OTRA DYA DE N SEÑORA....DYA DE SANTO DOMINGO OTRA DIA DE SAN MYGUEL AÑO DE 1675”.
A primeira laude (esquerda), parece ser á da fundación do maiorazgo, e parece darnos a data da antigüidade do escudo, que ven a ser da mesma época que o da Capela da Virxe das Dores (1594) e case como ó da Capela das Ánimas e da Virxe do Carme (1604). Con dúbida, pois é difícil de ler por estar moi confusas as letras, parece que se refire a D. Álvaro ¿González Ribadeneira?.
O segundo laude (dereito) mostra a data de 1675, máis tardía que a primeira, posiblemente, porque foi cando se estableceron novas cláusulas na “licenza” do maiorazgo, como expresan as especificacións do laude. Este mesmo tipo de cláusulas, a posteriori da fundación, vímolas no Escudo brasonado e familiar dos RON, na Capela da Virxe do Rosario, que estableceu de novo D. Pedro de Miranda en 1616 (tamén en La Comarca del Eo, 18-Marzo-2017)
O campo do escudo está partido por unha espada baixa ou fixada (coa punta abaixo) e desenvaiñada, en pau (vertical) coa empuñadura arriba no punto de honor (punto central do xefe sen chegar a tocar a boca ou borde do escudo). Sobre este punto, baixo o centro do xefe, lábranse “as armas paternais” ou armas hereditarias transferidas polo primeiro posuidor ós seus descendentes. Son armas dun cabaleiro que tivo algún cargo militar ou pertencente a algunha Orde Militar (en campo de gules unha espada baixa de prata, coa empuñadura de ouro).
Observamos que con data do ano de 1675, que describe a segunda laude, xa vimos este tipo de partición do campo, por medio dunha espada fina, no Escudo de Armas na Casa de Del Río, da Rúa Antonio Otero (tamén en La Comarca del Eo, 16-Xullo-2016), pero ámbolos dous escudos non teñen relación pois os mobles ou figuras dos brasóns son distintas. De todas maneiras, non podemos descartar nada ó cen por cen, pois os VILLAAMIL, estiveron emparentados cós OYA, SARMIENTO, SOTOMAYOR, MONTENEGRO, etc. pero sendo rigorosos nas análises, aquela espada está acompañada de dúas veneras, unha a cada lado do puño, que puideran ser armas dos POUSADOURO ou POUSADEIRO, mentres que esta espada é máis curta, cun pomo no puño, con cruceta e sen garda, como se ve na espada do terceiro cuartel, do escudo dereito da Casa dos MIRANDA na rúa Amando Pérez (tamén en La Comarca del Eo, 3-Decembro-2016).
Na partición destra, deste escudo da capela de S. Antonio e S. Xosé, móstrase en xefe, desde o centro ó cantón destro, unha barra engulida en dragantes. Poden ser armas dos VILLAR (Blasones y Linajes de Galicia, J.S.Crespo del Pozo, Volumen I, páx.422). Na Real Audiencia e Chancillería de Valladolid atopamos dous preitos: Código: ES.47186.ARCHV// 8.7.1//CAJA 1750,28. Executoria do preito litigado por D. Juan Martínez del Villar, veciño de Ribadeo, con D. Diego de Villamane e D. Domingo Pérez de Quintana, veciño de San Martín de Oscos, sobre execución de bens por cuantía de 50 ducados en razón de media paga acumulada de certo censo outorgado en dicha vila. Fecha: 20-Novembro-1593.
Con Código ES.47186.ARCHV/8.7.1// CAJA 2189,78. Executoria do preito litigado por Dª. Aldonza Sierra Osorio, viúva de D. Juan Martínez del Villar, e fillos, veciños de Ribadeo, con Juana González de Miranda, veciña de Castropol. Fecha: 21-Agosto-1615.
Tamén poden ser Armas do Marqués de Santa Cruz, iguais que ás que se poden ver no primeiro escudo, terceiro cuartel da Casa dos Miranda (tamén en La Comarca del Eo 3-Decembro-2016).
Puideran ser Armas dos OMAÑA (en campo de ouro una banda de gules engulida por dous dragóns de sinople) (Diccionario Heráldico y Nobiliario, Fernando González-Doria, 1994). Os OMAÑA, de orixe asturiano, están enlazados cos liñaxes galegos: ULLOA, OSORIO, MOSCOSO, RIBADENEYRA, etc. todos eles con familias en Ribadeo, e probaron a súa nobreza na Orde de Santiago en 1639, e na Real Chancillería de Valladolid en 1608 e 1670. D. Pedro Miranda Omaña era o Marqués de Sta María del Villar en 1706 (“Escudo da Capela da Virxe das Dores” tamén en La Comarca del Eo, 8-Abril-2017). Por outra banda, sen estar claro, xa dixemos que a laude esquerda parece dicir: Álvaro ¿González Ribadeneira?. Este señor era Mariscal, avó de Ares de Omaña, quen era padre de D. Fernando Ares de Saavedra e Baamonde, o cal otorgou unha escritura de concordia ante D. Gregorio Vázquez de Parga o 21-Marzo-1607 (Linajes Y Blasones de Galicia, Crespo del Pozo, Volumen IV). ¿Isto querería dicir que os OMAÑA eran propietarios dun mairorazgo desta capela pertencente o Convento de San Francisco, e os VILLAR do outro maiorazgo? ¿Un de San Antonio e outro de San José?. Posiblemente.
Esta banda engulida, tamén puidera ser Armas dos NAVIA ou dos MENENDEZ NAVIA emparentados cos VILLAAMIL, segundo xa vimos nos Escudos do Altar Maior, que datan de primeiros do século XVII e no escudo da Casa do Patín de Ribadeo que data do ano 1700. Tamén son Armas dos SANJURJO da Casa dos BUSTO (“Casa brasonada da Rúa Viejo Pancho”, tamén en La Comarca del Eo, 24-Decembro-2016) ou Armas dos ANDRADE ou FREIRE DE ANDRADE, pero nestes catro últimos casos, a figura é unha banda e non unha barra engulida, as cales se diferencian en que a banda e a barra son figuras unha inversada da outra. Dado que o criterio dos artistas escultores estaba, nalgúns casos, máis coa estética do conxunto das figuras do campo brasonado, que coas normas heráldicas, non descartamos que puidera ser calquera dos apelidos anteditos, particularmente dos OMAÑA RIBADENEIRA ou dos NAVIA, como parecen rezar na laude, e que teñen as mesmas Armas dos ANDRADE ou FREIRE DE ANDRADE (en campo de sinople –cor verde- unha banda de ouro engulida en cabezas de dragón do mesmo metal). Os ANDRADE foron grandes fundadores de conventos e protectores das ordes relixiosas mendicantes, e cuxas Armas aparecen nos Nobiliarios en ámbalas dúas formas: en banda e en barra. A incógnita resolverase o día que se limpen as laudes, e se poida ler sen error o que poñen e desde estas poucas liñas, pediría que se fixera algo para que se limparan, por restauradores profesionais, estas laudes de Sta. María do Campo, pois están imposibles de ler. Respectando, por suposto, o criterio e autoridade do cura Párroco da Igrexa, que tería que dar a autorización, non creo que saíra tan cara a limpeza, pois o que cubre as letras gravadas, debe ser cal ou lechada de pintar, que posiblemente sairá mollando con auga e refregando cun trapo. É un dicir, pero incluso se podería facer pagando “a escote” ós que nos gusta conservar o patrimonio, por encima de calquera outra liorta política ou relixiosa. ¿Quizais, sería cuestión de “poñerse a elo”?.
No flanco destro dous crecentes ranversados colocados en pau e no cantón destro da punta unha venera o natural. Son Armas primitivas dos OYA do Condado de Salvaterra de Ponteareas, ás que lles falta unha aspa de gules en xefe, para estar completas, cuxa figura está substituída polo brasón da barra (banda) engulida antedita. Recordemos que as armas máis modernas dos (H)OYA, son: en campo de azur cinco lises de ouro, postos en aspa ou sotuer. Cambiando os esmaltes son as mesmas Armas que as dos MALDONADO, ALDAO ou ALVARADO, como xa vimos na Capela de Ánimas e da Virxe do Carme (tamén en La Comarca del Eo, 22-Abril-2017) Tanto os OYA como os MIRANDA, son Fidalgos do Condado de Ribadeo, provintes da Casa dos OYA-OZORES. D. Manuel Antonio Oya Ozores, estaba casado con Dª Isabel Felipa Miranda Ribadeneyra, filla de D. Pedro Miranda Ribadeneyra e de Dª María Josefa Montenegro Santiso. D. Manuel e Dª Isabel teñen varios fillos: Dª Rosalía de Oya Miranda (que sigue a liñaxe), Dª Catalina Juana, Dª Micaela e D. Carlos Oya Miranda de Ribadeo. D.Carlos cásase con Dª María Saavedra e Cotón de Lugo, e tiveron por fillo a D. Manuel Antonio de Oya Miranda y Saavedra (Blasones y Linajes de Galicia, D.José Santiago Crespo del Pozo, Volumen IV). Un dos últimos descendentes co apelido Oya en Ribadeo, foi: Dª María de los Ángeles Martínez de Aguiar y Oya, que tivo o pasamento en Ribadeo o 8-Marzo-1954, viúva de D. Gumersindo García de Presno Cotarelo, cuxa xenealoxía xa describimos, en parte, no Escudo brasonado da Capela da Virxe de Lourdes (tamén La Comarca del Eo, 6-Maio-2017).
Na Chancillería de Valladolid, atopamos dous preitos, que nos dan datas certas de cando viviron estes ribadenses: 1) Preito por Alimentos litigado no mes de Setembro do ano 1732, por D. Carlos Manuel de Oya Miranda Rivadeneira, veciño de Lugo, que probablemente sexa o mesmo fillo de D. Manuel e Dª Isabel, que se reporta na xenealoxía de D. José Santiago Crespo (ibidem). 2) Preito Civil, entre os anos 1804-1809, de D. Pedro Ramón de Oya y Miranda, de Ribadeo e D. Vicente Lamas de la Torre, de Santa Eulalia de Vilaosende (Pazo de Quintalonga), sobre anulación de escritura de foro dunha casa e horta situadas en Ribadeo. Anotemos, como curiosidade, que na Lista de Embarcacións do Porto de Ribadeo de 16-Agosto-1787, atopamos a D. Bartolomé OYA, Dª Manuela Campo Amor e D. Manuel Quintana son armadores do barco “La Concepción” de 60 Tm. de rexistro bruto, e que foi arqueado de novo en 19-Febreiro-1845 dando un porte total de 85 Tm. Este barco desguazouse na Liñeira o 9-Marzo-1850.
Aínda que as Armas primitivas dos OYA, son as máis probables neste escudo, a figura redonda da punta, tamén puidera ser un roel (si fora de cor) ou un bezante (si fora de metal). O escudo é moi antigo e estas figuras parecen estar moi pulidas ou desgastadas, para poder precisalas. A venera, que presentan varios escudos de Ribadeo, é un dos brasóns que se concederon na primeira metade do século IX, ós cabaleiros que participaron na batalla de Clavijo (Arte de Escudos de Armas, D. Pedro Joseph de Aldazaval y Murguía, ano 1775, Libro I, capítulo XI, páx.112). As veneras do Apóstolo Santiago, gañadas en batalla, aparecen noutros escudos de Ribadeo, acompañadas doutras figuras, p.e.: cunha espada baixa desenvaiñada (coa punta abaixo e o puño alto, en pau), no escudo de armas da Rúa Antonio Otero (tamén en La Comarca del Eo, 16-Xullo-2016) e no terceiro cuartel do segundo escudo da Casa dos Miranda (tamén en La Comarca del Eo, 3-Decembro-2016). Na partición sinistra tres crecentes ranversados colocados en pau, e no cantón sinistro da punta ¿unha casa?, ¿un palacio?, ¿unha tenda de campaña?, ¿un casón?, ¿unha “yacija” ou arca onde se depositaban os restos dalgún defunto?. Esta partición presenta un brasón totalmente descoñecido para nós. Fáltanos a documentación da Xenealoxía Familiar e da acreditación das Armas do fundador ou fundadores deste maiorazgo, polo que de momento, nos quedará a dubida das Armas posibles deste brasón, que non atopamos entre ningún dos miles de brasóns da bibliografía consultada.
Misterios que quedan por explorar da Fidalguía do Ribadeo Señorial, pois perdeuse moita ou toda a documentación do Convento de San Francisco, e xa non digamos, onde iría a parar a documentación da maioría das Casas de Fidalgos onde están os seus Escudos de Nobreza, pois salvo algunhas excepcións, estas casas pasaron a ser propiedade dos que eran levadores ou arrendatarios da casa ou das fincas, no mellor dos casos, e outras foron adquiridas por xente totalmente allea os propietarios orixinais. Non esquezamos que ademais disto, a destrución de documentación tamén se debeu as expurgas de arquivos, así como, a múltiples episodios bélicos que houbo en Ribadeo, desde aquelas fechas, e onde se destruíu de todo: asalto de piratas, Guerra da Independencia, Guerra Civil, perda de Consulados... etc.etc.

XX Mostra de Teatro Daniel Cortezón

    Deixo a continuación a nota de prensa do concello dado a nova da celebración, esta fin de semana, da XX mostra de teatro Daniel Cortezón.

A XX Mostra de Teatro Daniel Cortezón celebrarase do 27 ao 29 de outubro no auditorio municipal de Ribadeo

25/10/2023

O evento foi presentado pola concelleira de Cultura, Begoña Sanjurjo, e pola viúva do dramaturgo ribadense, Mati González.

A edil ribadense contou que “esta fin de semana (venres, sábado e domingo) terá lugar ás 20.00 horas no auditorio municipal a XX edición da Mostra de Teatro afeccionado, que leva o nome do insigne autor teatral ribadense Daniel Cortezón”.

Sanjurjo explicou que “desta vez dous grupos veñen de fóra da Mariña, un de Narón e outro de Pontevedra e o terceiro é veciño noso de Barreiros. Comezamos coa formación pontevedresa Avelaíña Teatro, que pon en escena este venres Almas na Gloria: don Paco, con texto de Manolo Ayán e dirección de Antonio Simón. Esta é unha historia vinculada ao autor laurentino homenaxeado este ano nas Letras Galegas, Francisco Fernández del Riego. No escenario acompañan a este personaxe outros como Otero Pedrayo, Fermín Penzol, Álvaro Cunqueiro ou Enrique Peinador e lembran a súa mocidade, a vinculación ao Seminario de Estudos Galegos e o que supuxo o franquismo para a cultura galega”.

A concelleira de Cultura seguiu a relatar que “o sábado gozaremos co grupo O Aturuxo de Melpómene, dirixido por Leandro Lamas e que nos presenta A pena do cu do mundo. Trátase dunha comedia musical na que unha peculiar familia que habita nunha aldea no cu do mundo ve alterada a harmonía das súas vidas por uns acontecementos inesperados. E finalmente o domingo o Colectivo Cultural Ollomao representa O traballo de Andrea, unha obra sobre o papel que xogan as novas xeracións na preservación da Memoria Histórica da Guerra Civil e da Postguerra. É un drama de 90 minutos, sobre un texto de Ignasi García Barba, nunha adaptación dirixida por Ramón Casas Oroza e cun elenco do que forman parte varias veciñas e veciños de Ribadeo”.

E engadiu: “agardamos que esta proposta, que xunta divertimento e reflexión sobre a nosa historia sexa do agrado de todas as persoas que venres, sábado e domingo se acheguen ás oito da tarde ao noso auditorio municipal para gozar da XX Mostra de Teatro Afeccionado Daniel Cortezón”.