50 m de Porcillán

    Escrito para o libro das Festas do Carme 2024:

50 m de Porcillán

    Hai veces que Porcillán antóllase tranquilo, mesmo diríase aburrido. 29 de maio a media tarde: a ría iluminada, boa temperatura, pouca xente, a máis dela sentada no mariñeiro ou nos bancos fronte á ría, embarcacións deportivas por medio. Sería un deses días. Mais chega con mirar á fronte, ou a unha beira, ou detrás, ou á auga, ou ó ceo. E xa tes unha visión que enche.

    Un pequeno lugar que, tamén ás veces, parece o centro do mundo. E non só para quen por alí viva ou traballe, senón tamén para quen pase con calma, saboreando o lugar.

    O lugar, o sitio. A súa importancia foi recoñecida en abstracto -a importancia de ‘un’ lugar- pero tamén, neste caso, en concreto -o lugar de Porcillán-.

    E non fai falta remontármonos ás orixes do ‘Portus Iulianus’ que nos podería ilustrar José María Rodríguez, entre outros, ou ás vivencias que nos podería lembrar Pancho Campos, tamén entre outros, ou ás primeiras fotos tomadas do lugar que nolo refiren cheo de vida, ou as varias referencias que fai Paco Lanza nos seus escritos, ou… Non, non fai falta. Chega con aproximarnos e recorrer uns cincuenta metros dende que rematan as instalacións do Mariñeiro ata a baixada para embarcar a xente que vai na lancha de pasaxe. Alí, neses poucos metros, hai indicacións abondas da querencia, relevancia ou mesmo da historia do lugar. Por suposto, non está todo, nin moito menos, pero para ser instalacións case todas de medio século acó, pode dar unha idea do por que Porcillán pode parecer ‘o centro do mundo’, o centro dun pequeno mundo.

    Así, baixando do pobo, e na mesma liña que separa o paseo marítimo para caer á auga, se miramos á nosa esquerda, atopamos a Virxe. E xusto antes, un conxunto de sinais con diferentes direccións que apuntan distancias con Porcillán como centro. Si, é un poste indicativo do ‘Camiño Natural da ruta do Cantábrico’ que fixa o tal camiño en relación ó lugar no que se atopa, Porcillán. Que existan postes semellantes en moitos outros lugares non quita que este en concreto apoie esa centralidade para nós do antigo Portus Iulianus.

    Como dixen, xusto á súa beira, a Virxe. A Virxe cuxa festa no 2024 dá lugar á publicación desta publicación que tes nas mans, nunha efixie que é unha homenaxe de ‘o CASIP aos homes e mulleres do mar’, lembrando a súa relación secular das xentes coa patroa dos mares. [CASIP: Centro de Actividades Subacuáticas Illa Pancha]

    Ao pé da Virxe, un banco. Orientado case ó sur, permite recibir o Sol pracidamente. Mais aínda que ten boa vista, outro compañeiro máis adiante faille a competencia con avantaxe.

    Seguindo un par de metros máis despois da Virxe, na mesma parede na que o banco recala, unha placa lembra unha tripulación. Nela aparecen nomes, mais sendo particular é unha de tantas que se podería recoñecer. E a placa pasa así, máis que a ser un recoñecemento específico, que tamén, a ser un símbolo de homenaxe ás xentes que durante séculos alí se botaron á mar.

    Uns metros máis e o caleado pé dunha casa infórmanos mediante unha peza de Sargadelos que estamos no peirao de Porcillán. E, baixo dela, tamén manufactura de Sargadelos, somos informados de que as obras de construción do ‘actual’ peirao comezaron en 1884 e duraron cinco anos. Antes, os barcos fondeaban na ría e as mercadorías eran trasladas en barcazas ata unha rampla. Preto dela estaba o antigo consistorio, que non en van o lugar foi o centro neurálxico de Ribadeo. O citado como ‘actual’ peirao ten acollido dende aquela varias reformas.

    Seguindo uns cantos pasos, nas mesmas escaleiras que sinalan a baixada a Porcillán, somos informados de novo, nunha ambigua mención coa correspondente factura de Sargadelos, de que estamos no Peirao de Porcillán Víctor Moro.

 

    E non temos máis que dobrar a esquina para atopar o mural que sobre a vida de Calvo Sotelo espera a quen queira mirar. Inaugurado o 3 de maio de 2009, un ano despois do seu pasamento, e construído ‘por subscrición popular’, o que foi Presidente do Goberno e é alcalde honorario enfila a ría dende el. E faino tamén sobre outro banco, este orientado cara ás Figueiras, ría por medio. Banco das mentiras? De seguro que si, alí se teñen contado moitas. E verdades. Mirando á ría e ó mar, con avantaxe de miras fronte ó anterior citado.

    Tirando para embarcar nesa ría, na protección da antiga enseada protexida no 1884, outra placa de Sargadelos infórmanos outra vez máis de que estamos no Peirao de Porcillán. É dicir, no lugar dende, antes de ser peirao, Ibáñez trafegaba coas súas mercadorías.

    É a final das indicacións que comentaba ó comezo. Mais un final ó que se chega tras pasar outra indicación sinalando que o 20 de xullo de 1981 o agora emérito Rei e Dona Sofía alí desembarcaron e fixeron unha visita a Ribadeo, actuando Leopoldo Calvo-Sotelo de anfitrión. E final tamén onde espera a lancha de pasaxe para se se quere facer un recorrido máis aló de terra.

    Un treito de cincuenta metros que pode levar un bo tempo recorrelos se apreciamos todos os detalles que ofrece. Os ditos e moitos máis que se poden observar de vagar.

Antonio Gregorio Montes

PORTUM IULIANUM. PORCILLÁN, artículo de Francisco José Campos Dorado

O nome do porto de Porcillán, é de orixe romano, Portum Julianum, Porto Julianus posiblemente o porto daquela mítica cidade de poboación celtíbera citada como Iulia do Eo, na voz Rivadeo do pirmeiro Diccionario Espasa. De calquera maneira, este porto de orixe descoñecido, é moi, moi antigo: “sabido é que os fenicios estableceron en moitos puntos do noso litoral pesquerías e salazóns de pescado entre os séculos XX e XVI antes de Cristo, e explotaron os xacementos de estaño e doutros minerais que abundaban no pais" (Ribadeo Antiguo, Paco Lanza, páx.17). No século XII (1164) era dono das parroquias de Vilaselán, Piñeira e Santiago de Vigo o Conde D.Rodrigo Velaz de Montenegro, cas vendeo por 1500 marabitinos de ouro a Fernando II (1157-1188) rei da Galiza e León, e doce anos tamén de Toledo durante a minoría de edade de Alfonso VIII (Escritura otorgada en Vilafranca o día octavo das kalendas de agosto, era de 1220, ou 25-Xullo-1182 na era actual) O rei, a súa vez, cedeulle as Terras de Ribadeo o bispo Rabinato e a súa igrexa mindoniense que estuvo en Ribadeo desde 1182 a 1218, primeiro con Rabinato, ata 1199, e logo co bispo D.Pelayo II de Cebeira (1199-1218).

Placa na rúa adicada ó Bispo Cebeira

Os bispos da diócese de Ribadeo, disfrutaron de señorío de abadengo, e comezaron en 1271 a percebir o dereito de portazgo por mandato do rei Alfonso X o Sabio. En sucesivos anos, fóronselles concedendo outros dereitos, como o de facer salinas, cobrar o fondeo dentro da ría, a contribución da luctuosa, o dereito sobre a pesca de baleas que perdurou ata o século XVII, disfrutando tamén de atribucións de señores xurisdicionais, con facultades xudiciais, militares e lexislativas sobre as terras que lles pertencían (Fortalezas de Lugo y su Provincia, Manuel Vázquez Seijas, Tomo II, 1959). Nótese que aquelas antigas pesquerías e salazóns, que viñan desde os fenecios, o escribano do rei Fernando II mal tradúce como “salinas” (de sal) instalacións que non se sabe que houbera en Ribadeo. En Porcillán, polos anos 458 e 459 os hérulos desembarcaron para saquear e queimar Rivadeo (Juan Ferreras, Historia de España hasta 1585) aínda que para Murguía (Historia de Galicia, tomo III) non está probado que este feito ocurrira en Porcillán e Cabanela que eran os barrios que formaban o Rivadeo portuario, pois poidera haber sido calquera porto da provincia de Mondoñedo. Sin embargo, Paco Lanza, no Ribadeo Antigo, sin contradicer a Murguía, deixa expresa nota, de que no século V, estes dous embarcadoiros quedaban fora do recinto amurallado e estaban a maior distancia da fortaleza.
Sendo así, parece ser que Murguía non conta co desamparo defensivo que significaba estar fora dos recintos da muralla, condición que era sempre aporveitada para os asaltos da piratería, pois Rivadeo no século V non estaba formado soiamente pola poboación de Porcillán e Cabanela, senón tamén pola poboación que habitaba dentro das murallas defendidas pola torre das Cabanas en Cabanela, e pola fortaleza, que contaba con dúas torres: unha pequena e outra principal, que mira por donde, tamén se chamaba Xulia, e que nove séculos máis tarde dos asaltos dos hérulos, sería residencia dos Condes de Ribadeo, cando o rei Enrique II de Trastámara concede en 20 de diciembre de 1369 o Condado de Ribadeo o capitán francés Pierre de Villaines, “o Beque” de Normandía.
As acometidas comerciais e invasoras de romanos, hérulos e vikingos ó porto de Ribadeo fanse evidentes nas pegadas toponímicas que deixaron. Aínda que Gallaecia non se establece como provincia romana ata Diocleciano entre 284-288 d.C., dos romanos Porcillán conserva o nome, Portum Iulianum, referido a Cayo Julio Cesar, o que gana a batalla de Mundo a Pompeyo no ano 45 a.C. Hai documentos que acreditan que todavía se chamaba Portus Iuliani no século XII.
Dos hérulos, que eran pobos suevos que dominaron Ribadeo como señores, quedaron os toponimos de lugar donde quedaron a vivir: Vilaselán (propiedade do señor Selanus), Vilausende, Vilaframil, Vilandriz, Vilamariz, Vilagoíz, Requiande, Sendín e Cinxe (Estudio sobre Toponímia de Ribadeo, José Mª Rodriguez Díaz, 2007, Páx.8). Os hérulos, chamados nas crónicas antigas “os piratas do Báltico”, eran individuos pertencentes á confederación dos pobos suevos que habitaban a Pomerania, e tomaron parte na invasión do imperio romano no século V. Figuraban como parte das hostes de Odoacro que puxo fin o Imperio de Occidente, depoñendo a Rómulo Augústulo no ano 476. A Pomerania extendíase o largo do mar Báltico, desde Stralsund o Vístula, formando unha provincia de Prusia, hoxendía gran parte daquel territorio, pertence a Polonia.
Os vikingos durante os séculos VIII e X d.C. realizaron extraordinarias fazañas de exploracións marítimas, pero nas costas galegas nos anos 844, 850, 862 fixeron todo tipo de saqueos e destruccións das poboacións costeiras. No ano 968 o mando de Gunderedo, atacaron con 8000 homes, e en Fornelos, saliu o bispo de Compostela, Sisnando, para contelos, morrendo este na refrega. En 971 é San Rosendo e as tropas do Conde Gonzalo Sánchez, quen se enfrenta a eles, matando na batalla a Gunderedo. A última incursión as costas galegas data de 1016. Nestes séculos a poboación de Rivadeo pasou de Cabanela e Porcillán para a Vilavella, posiblemente para que non se poidera ver desde o mar o fume das lareiras donde cociñaban os nosos ancestros, e non chamar atención daqueles que se chamaban “reis do mar” (vikingos), e que por estes lares tamén eran coñecidos como normandos, homes do norte ou os “piratas nórdicos”.
Naqueles tempos, o porto de Rivadeo, non consistía nun porto con peiraos de atraque, tal como hoxe o vemos, senón que existían catro principales embarcadoiros en praias de area, nomeadas de Norte a Sur: a Insula de Guimarán (fai pouco, aínda estaba parte da Isleta), a rampa de Porcillán, dársena e praia de Cabanela e o varadoiro de Figueirúa. Nestas praias era donde se zabordaban lanchas de maior ou menor eslora, para o transbordo de persoas e mercadorías, e incluso os propios barcos se varaban ou daban a banda para calafatealos. Había tamén outras pequenas praias: como a das Arenas e a de Lino. Na de Figueirúa, algo máis grande foise facendo unha rampa de acceso para o desembarco e varada das lanchas, que en 1825 para reparala, utilizaron as pedras de cantería da inconclusa Colexiata de Santa María (“La Colegiata Fantasma”, Juan Carlos Paraje Manso,1981).
Entre Cabanela e Porcillán había pequenas cabanas donde vivían os pescadores desde tempo inmemorial, frente as que podían tender e secar os aparellos de pesca e varar as embarcacións para gardalas do temporal e carenalas.
O paramento actual do peirao de Porcillán foi iniciado en 1880 con un presuposto de 231.357 pts. e en 1883 aínda ía a paso de tartaruga (Apuntes Sobre Ribadeo, Fernando Méndez SanJulian, 1884). As pedras do paramento foron extraídas das propias rocas da Ría de Ribadeo, talladas a cincel e martillo e sacadas con cuñas das rocas de Pena Furada transformada en canteira, e da costa preto do faro da illa Pancha. As pegadas da extracción dos bloques de pedra son hoxendía aínda evidentes nestas zonas, incluso se poden ver algúns puntos de amarre das barcazas, e un tinteiro excavado na roca, donde seguramente afincaba o couce do puntalillo dun guindaste có que se cargaban as pedras as barcazas, coas que se transportaban ata o peirao en construcción. (Notas propias, veciños de Ribadeo). A antiga rampa de Porcillán dentro da dársena desapareceu cando foi reenchida en 1971, para facer o pirmeiro paseo marítimo, cuxo recheo tamén se levou por diante a dársena e praia de Cabanela, a das Arenas e a praia de Lino. A rampa de Figueirúa, foi pouco a pouco desaparecendo o ir quedando enterrada cós sucesivos recheos da dársena de Mirasol levados a cabo a partires dese ano 1971, e continuados ata os nosos días.
Canta historia e que tan pouco valor se lle da. Iberos, fenicios, celtas, romanos, suevos, e quen sabe cantos pobos máis comerciaron no porto de Rivadeo, vía Porcillán e Cabanela, ¿cantos vestixios arqueolóxicos poderíamos atopar no leito da Ría de Ribadeo, si exploráramos entre 10 ou 12 metros de calado nas zonas de fondeo daquela época? ¡canta historia queda todavía por descubrir! ¿non se podería facer algunha cata en puntos estratéxicos para descubrir toda esta riqueza histórica que posiblemente sexa única na cornisa cantábrica, debido a importancia de porto natural, abrigado, practicable todo o ano e estratéxico que foi para a navegación costeira e de altura entre o Mediterráneo e Europa, e viceversa? A quén corresponda: mirade esto ¡por favor!

PORCILLÁN NAS GUERRAS CÁNTABRAS. Pancho Campos Dorado

PORCILLÁN NAS GUERRAS CÁNTABRAS

    Pancho Campos Dorado

   Xorden moitas preguntas cando un estudia as Guerras Cántabras, e non se nomea por ningures ao moi antigo porto de Porcillán, sendo un dos mellores portos do Cantábrico como en moitas ocasións expuxemos falando do porto de Ribadeo. Tratarei de explicar o que sabemos, que por certo non é moito, pero suficiente, como para facer unha hipóteses que dentro das incertezas, ao menos entra en contacto coa realidade histórica coñecida.

    En 61-60 a.C. chega Xulio César á Bética para gobernar, como propretor, a Hispania Ulterior na fase de sometemento da Península Ibérica ao imperio romano (cronistas: Dión Casio e Plutarco). Defende aos provinciais lusitanos (galego-portugueses) que foran conquistados por Décimo Xunio Bruto até a altura da batalla do río Douro do ano 137 a.C. (ano 617 UC desde a fundación de Roma). Unha batalla sanguenta en extremo, até tal punto que o poeta Ovidio di que a terra se empapou de sangue. O mesmo Décimo Xunio Bruto valorou o heroico comportamento dos galegos de tal maneira que recibiu o sobrenome de “O Galaico” (Casimiro Torres Rodríguez, La Galicia Romana, 1982, p.30).

    Pero César, cando chega á Península, estaba moi endebedado economicamente, parece ser que debía 830 talentos. O talento romano era unha unidade monetaria que equivalía a un peso de 32,3 kg. en ouro ou en prata. Polo tanto Cesar tiña unha débeda de 830 x 32,3 = 26 809 kg de ouro ou de prata. Unha enorme fortuna. Por isto, non se conforma con quedarse a defender e administrar as terras conquistadas por Bruto, senón que emprende a súa propia campaña de conquista e sometemento da Península Ibérica, a partir de onde a deixara Décimo Xunio Bruto, na marxe dereita do río Douro. César sube a Lusitania cara ó norte, seguindo a rasa costeira e cruza o Douro e tamén os ríos Limia e Miño. Tiña a ansia naquel momento do que se chamaba a “auri sacra fames”, a ambición insaciable do ouro, e ouro habíao nos confines de Occidente, no “Finisterrae”, na terra onde se poñía o sol, e alí quería chegar, a semellanza de Alexandro que quixo chegar a Oriente, ás terras onde nacía o sol (Casimiro Torres, ibidem). Quería chegar ás controvertidas Casitérides, illas Cíes segundo Murguía (Galicia, p.736), que eran os emporios do estaño, das que César oíra falar ao procónsul Publio Craso na súa casa de Roma, quen xa o precedera no envite, e que fora honrado polo Senado con honores de trunfo contra os lusitanos. Cesar quería superar aos seus predecesores e pretende chegar a Brigantium (cidade que aínda hoxe non está claro se foi A Coruña ou Betanzos). Preséntaselle a ocasión de pedir a Gades (Cadiz) o apoio de barcos para facer unha incursión marítima, pois os habitantes lusitanos do Monte Herminio rebeláranse e fuxiran a unha illa, que uns sitúan en Peniche (moi probable) e outros nas Cíes (menos probable). Ditas naves serían barcos mercantes ou comerciais, non naves de guerra. Cesar somete aos herminios e parece como si o teito que alcanzou no seu periplo, embarcado nos seus barcos, foi Brigantium, recorrendo todos os entrantes da rías baixas e algúns entrantes navegables dos rios.

    Pero sobre este punto nos di Antonio Rodríguez Colmenero nun artigo da USC (Universidade Santiago Compostela, “La intervención de la flota romana en la conquista de Gallaecia” apartado 3, “La razzia marítima de Julio Cesar (61-60 a.C.)”] “Nada sabemos acerca del radio de penetración, tierra adentro, que Cesar se fijó, pero seguro que no rebasaría en demasía las alineaciones montañosas de un litoral que recorrería minuciosamente en casi todos los entrantes, internándose en ocasiones en el curso bajo de los ríos que en él desembocaban”. “En todo caso el techo de dicha expedición fue Brigantium, cuya identificación ofrece todavía problemas...” “Tampoco pueden excluirse en la expedición de Cesar finalidades científicas, sobre todo de naturaleza geográfico/cartográfico, complementarias de las aportaciones que Posidonio había hecho casi medio siglo antes y que Estrabón tanto rememora. No se comprendería si no el conocimiento que de la geografía peninsular y sobre todo de la forma Hispaniae en su franja litoral, parecen poseer los estrategas de las Guerras Cántabras”.

    Se primeiro nos din que Julio Cesar, viña remontando a Lusitania e Galiza pola costa atlántica até alcanzar Brigantium, e logo nos din que fai unha cartografía da “franxa litoral que serviu aos estrategos das Guerras Cántabras”, ten que haber sobre pasado Brigantium e percorrer cos seus barcos a franxa cantábrica facendo un mapa cartográfico dos seus accidentes costeiros. Polo tanto, non podemos deixar de pensar que entrou na actual Ría de Ribadeo, e nomeou a Porcillán (Porto Iulanus ou Julianus), e non cun nome trivial ou insignificante, senón que o destacou co seu propio nome, cousa que pensamos que o significa moito, porque xa lle pareceu a Cesar un punto xeográfico moi importante da Cornixa Cantábrica. Continuando a súa forma minuciosa de cartografar todos os recunchos da costa, e seguindo a na nosa hipóteses, cremos que tomaría a ría como fondeadoiro seguro para avituallarse, facer provisión de boca e augada, así como, poder transferir calquera tipo de mercadoría na que estivera interesado el ou a frota romana en calquera tempo. Que se saiba, en Porcillán non houbo construcións romanas ou un pequeno espigón de atraque antes finais do século XIX, agás os varadoiros sobre as pequenas praias de area de Guimarán, Porcillán e Cabanela, onde con algún tipo de barcaza se podía varar ou chegar a terra sen dificultade.

    E cal era a mercadoría que por excelencia lle interesaba a Xulio César naquel momento? Sen dúbida, estaño e ouro. Minas de estaño habíaas no litoral da Mariña e toneladas de ouro en minas e ríos da bisbarra, particularmente en Cervantes, no nacente do río Navia desde primeiros do século I a.C. no Castro de Santa María de Cervantes, que está asociado á explotación das minas auríferas romanas (Nós, Nº381, 22-06-2021). Por outra banda, de Ribadeo a Foz hai ao menos 18 castros, algún deles habitado por xentes que se dedicaban a minería, que senón traballaba todo o poboado nas minas, eran parte, pois hai na nosa bisbarra minas auríferas e de estaño. Onde podían cargar o ouro ou o estaño en naves capaces de transportalo a Roma? Como sabemos, Porcillán era o gran porto de fondeo para todo tipo de naves, e onde as naves podían esperar carga, de calquera sitio que viñera, con toda seguridade e confianza en todas as estacións do ano.

    Para nós, hai outro topónimo interesante no rio Eo que non podemos esquecer, Abres. Aparece como Ables, na primeira mención documental do ano 973? segundo a magnífica e extensísima obra lingüística de Xulia Marqués Valea (A Toponimia de Trabada, 2004, p.122). Sendo eu un ignorante da lingüística, e sen poñer en dúbida nin unha coma de traballo mencionado, podo achegar que esa partícula “bres”, está recollida fonéticamente e case coa mesma sonoridade, en moitas cidades das illas Británicas, co significado de “campamento romano”, p.e. o porto de Bristol en Inglaterra, en Cambridge, Manchester, Colchester (onde no AD 60 ou 61 se revelou Boudica, reina guerreira dos celtas) ou mesmo no porto de Brest na Bretaña francesa, e todos eles naceron dun campamento romano.

    Cabe a dúbida, por suposto, pero non é de todo extravagante pensar que chegado Cesar a darlle o seu nome a Porcillán para situalo na cartografía que estaba facendo do litoral, puidese tamén remontar a ría e penetrar no río Eo (chamado E[g]ove, na época romana) até a altura de Abres, a onde chegaría en falúas coa marea, e que está moito máis cerca dos xacementos auríferos do interior, alixeirando o duro transporte en carro ou en bestas, cara á costa. Teñamos en conta que o río Eo na súa desembocadura en Porto non era un fangal e a Ría de Ribadeo estaba aberta en toda a súa plenitude e non estaba atascada polos sedimentos e recheos que se levaron a cabo para desecala a partires do ano 1869 polos infames negocios do banqueiro Carlos Casas.

    A nosa teoría é posible, pois anos máis tarde, no ano 27 a,C. chega Octavio Augusto a Península Ibérica e completa a fase do asentamento romano no territorio. No ano 26 a.C. funda Lucus Augusti (o Bosque de Augusto) e polo que nos di tamén Antonio Rodríguez Colmenero, no artigo arriba citado (apartado 4, Ab Aquitanico Sinu [...]), “(...) Augusto decide intervenir personalmente en la conquista definitiva del Finisterrae Hispánico. Es el año 27 a.C. (...) una de las provincias asignadas al príncipe es la Citerior a la que pertenecerá Cantabria (...) Augusto está dispuesto a afrontar los peligros de la mar, puesto que duda entre aventurarse a conquistar Britania (...) o marchar contra los cántabros ribereños por el sur del mismo mar.” “Se trataba de utilizar contra los cántabros [enténdase aquí, galaicos, ástures, cántabros e vascos] la táctica de la tenaza, con fuerzas terrestres que marchasen de sur a norte y fuerzas navales que avanzasen de norte a sur. Se trataría, por lo tanto, no de una simple operación de avituallamiento [por parte da flota ao exército de terra] sino de suministro de tropas de infantería embarcadas, procedentes de Aquitania [parte do País Vasco francés], que como sucedería más tarde en la conquista de Germania o con la de Escocia llevada a cabo por Agrícola, utilizarían los desembarcos rápidos e inesperados, en combinación con las fuerzas terrestres, para desorganizar al enemigo”.

    Non é lixeireza pensar, por tanto, que o porto de Porcillán fora partícipe activo nas Guerras Cántabras, por ser refuxio seguro para as forzas navais unha vez deixaran o porto de A Coruña, e que podían alcanzar en pouco tempo, pois é unha travesía de aproximadamente 80 millas náuticas actuais de 1852 m = 100 millas romanas de 1481 m. A infantería embarcada podíana deixar na propia costa de Porcillán ou remontar aos soldados ate un campamento ben arriba do rio Eo, en Abres ou perto del segundo nós, pois como continua dicindo Colmenero, “Nada consta de las características técnicas de la flota (...) un contingente verdaderamente militar, en el que predominarían naves ligeras (naves longae), trieras y liburnas, de dimensiones de 35 m. [eslora] por 5 m. [manga] por término medio, sin descartar embarcaciones de más amplio tonelaje, así como algunas para el transporte de acémilas (...) En conclusión no es mucho lo que se conoce acerca de la intervención de la flota romana en la conquista del noroeste peninsular, y sólo con hipótesis más o menos creíbles, montadas sobre los escasos datos que las fuentes suministran o sobre analogías con lo sucedido en otros ámbitos del imperio se puede montar un relato verosimil de los acontecimientos”. Pola nosa parte, baseándonos na pouca historia documental que coñecemos, creo que podemos dicir que Porcillán data do século I a.C. simplemente analizando o seu topónimo, xa fora dado por Xulio César (61-60 a.C.) ou por Octavio Augusto (27-26 a.C.), para facer unha plaza forte na súa estratexia de combate en tenaza, subindo coa infantería de sur a norte desde Lucus Augusti ou desde Asturica Augusta cara a costa, e baixando de norte a sur desde Porcillán ou desde Abres cara ó interior. Segundo nós o vemos, este relato non está lonxe da verdade histórica xamais contada. Pero haberá que esperar a que haxa algo de presuposto para investigar nos sitios apropiados, para despexar as dúbidas.

    Que poderá aparecer debaixo de tantos fangales e areeiros nas canles naturais da Ría de Ribadeo? Non podemos nin imaxinar, cantas cousas se haberán tirado ou caído pola borda dos barcos, en dous milenios de fondeo.

    Quen tivera unha presidenta na Xunta da Galiza coma a da Comunidade de Madrid, para poder dispoñer duns cantos millóns de euros para a investigación e posta en valor da nosa arqueoloxía marítima e terrestre, con esa tremenda facilidade coa que ela fixo ese hospital sen quirófanos no que gastou 100 millóns de euros (16 mil cincocentos millóns das antigas pesetas) e non pasou nada. Iso si que é ter capacidade de decisión autonómica. Aquí no Concello de Ribadeo temos nove (9) castros e todos sen investigar, e segundo un tal Sr. Ramón Rodríguez González, Conselleiro de Cultura e Turismo do PP na Xunta da Galiza, “non haberá estudo do galeón afundido na Ría de Ribadeo, ante as dificultades que supón a acumulación de dous metros de area na zona para levar a cabo os traballos” (La Comarca del Eo, 12 xuño 2021). Haberá “cuajo” semellante?, dicir estas cousas un Xeógrafo e Profesor Universitario e poder quedarse tan ancho? No ano 2011 cando se descubre, estaba véndose practicamente case todo o contorno das estemenaras do galeón e agora está enterrado por dous metros de area? Unha nimiedade de traballo para unha draga de pouca monta, pero ademais, qué está pasando na Ría de Ribadeo que se está colmatando area a tan inxente velocidade, e que dentro de pouco non se poderá navegar nin en chalano? Como se puido inocular un cáncer na navegación da Ría con esa mal deseñada Ponte dos Santos, e que sigue a “obra incivil” provocándo unha metástases de diques, espigós, malecós, escolleras e balocos de cemento na beira do canal? De quen é a culpa desta barbarie de aproveitamento portuario?. Pero isto é outra historia da nosa esquecida Galiza... demasiadas veces contada, pero que de momento nin tivo remedio, nin dor de contrición e nin propósito da emenda! E así se vai pasando o tempo, e así se vai vivindo do conto!!

Pensamentos lixeiros para agosto: non tan lixeiros! Homenaxe a Dionisio Gamallo

    Mañá comeza. Homenaxe a Dionisio Gamallo. Si, o que ten adicado un busto no parque. Esta fin de semana e no comezo do curso no IES de Ribadeo Dionisio Gamallo. Deixo o díptico e tamén a contribución que sairá na Comarca mañá, no número adicado á homenaxe.

Barón de Porcillán

    Cando hai algún tempo Manuel Valín pediume a participación nesta homenaxe colectiva, por unha parte sentínme distinguido e por outra enxaulado, e tendo ambas as partes relacionadas, non me quedou outra que asentir.

    Non son, nin moito menos, especialista en Dionisio Gamallo, polo que para afrontar a situación, en primeiro lugar, lembrei os meus propios coñecementos sobre el, que xa baía escasos, e lembrei asemade que non se pode dicir que sexa ‘dionisíaco’. Nin nos sentidos do dicionario nin tampouco como seguidor ou forofo de Dionisio; miro a súa figura con certa distancia: unha persoa, e máis se é de ampla traxectoria coma el, sempre ten puntos que non son tan claros. É o  que fai extraordinarias ás persoas: que chegando a acadar metas sigan a ser humanas.     Neste sentido cheguei a algunha cousa que del escribe Daniel Cortezón:

p.304, l.14: ‘(...) por esas fechas, no obstante, ya está decidido a abandonar su aventura de lo que denominaba “quijotismo agrícola-ganadero” en el Instituto Laboral Rodríguez de Valcárcel, de Ribadeo (..)’ [referíndose ó escrito nunha Comarca de 13/12/1959 por Dionisio Gamallo]

    p.366, 1º punto e aparte: ‘En octubre de 1955 solicita el puesto de Director del Instituto Laboral de Ribadeo, y en su curriculum argumenta que: “A lo largo de muchos años he teorizado amor a mi pueblo. Como teorizar es cómodo, y tal vez frívolo, secretamente deseaba que la vida me proporcionase ocasión de poder demostrar que mis sentimientos no eran literatura. Esa ocasión de poner en práctica la buena ley de mis afirmaciones, surgió recientemente, a crearse en esa Villa un Instituto Laboral...”. Insiste afirmando que “aún teniendo que sacrificar personalmente conveniencias de varia índole (sociales, intelectuales, económicas), no dudé un momento en realizar lo que creía un deber, deber gozoso y compensador: pedí ir a Ribadeo, pleno de entusiasmo, con mi probada vocación hacia la rectitud y la justicia para darme un gran gustazo íntimo... de poder ser útil a los míos, a mi mucha familia ribadense y por lo tanto a mí mismo con con orgullo pertenezco a ella...”’

    A recalar nos dous parágrafos anteriores e nalgunha cousa máis cheguei retomando o libro de Cortezón para documentarme de cara á elección de nome para o actual IES de Ribadeo Dionisio Gamallo, elección para a que eu tiña presentada unha alternativa: IES ría de Ribadeo. Foi daquela cando me prantexei algo que dalgún xeito coido debo deixar dito aquí: Non sería mellor pensar en publicar a súa obra dun xeito sistemático e logo facerlle o recoñecemento debido?

No disco duro do ordenador gardo tamén unha serie de entradas en Facebook de arredor do 11 de novembro pasado, en plena discusión sobre o nome a asignarlle ó IES, que entre coña, querencia, feitos e visións, contribuíron a decatarme da ascendencia que ten Dionisio en Ribadeo.

    Ben, sempre, dende que souben da súa existencia, tiven curiosidade por Dionisio Gamallo Fierros, o que me levou a tentar saber algo máis (só algo máis) sobre el, quizáis as primeiras veces da man de Amadeo Arango. A publicación do libro de Daniel Cortezón sobre Dionisio Gamallo en 2005 marcou nese coñecemento un tanto de independencia e ata de suficiencia despois de ter lido boa parte dos artigos que pillara polo pasamento de Dionisio. Suficiencia que logo se tornou espellismo, como paso a ver a continuación.

    Así as cousas, o 20 de setembro de 2009 fun quen de atreverme a crear a entrada ‘Dionisio Gamallo Fierros’ na Galipedia (https://gl.wikipedia.org/wiki/Dionisio_Gamallo_Fierros) e máis tarde, o 16 de abril de 2010, a entrada equivalente na wikipedia en español. Ambas deberan ser melloradas e aproveito para apelar a quen ten máis coñecementos ca min sobre o tema para solicitarlles a súa colaboración. O caso é que, no medio de ambas, a miña ignorancia manifesta xogoume unha mala pasada, coa confusión do varón de Porcillán cun suposto Barón de Porcillán que tiven que corrixir en canto comprobei o meu erro. Por sorte, foi cousa de pouco tempo o decatarme e facer a variación.

    Pensando en Dionisio e o meu erro, verse agrazado cun título nobiliario pode non ser moito cando o que se espera é outra cousa. No seu caso, Varón de Porcillán, segundo as súas propias verbas que encabezan o libro de Daniel Cortezón, non creo que cambiara o título. Ó fin, recollo a cita de Carlos Álvarez-Lebredo no pregón das festas do 96, referido a Amando Suárez Couto e citando a Dionisio: ‘E é que, como escribiu Dionisio Gamallo en vida do noso pintor: ” A Amando le va bien su nombre. Ha pasado y pasa la vida amando”.’ Pasou a vida Dionisio como varón ou como barón?

    Cando comezo a tomar notas para escribir isto, navegando na rede, atópome na entrada de Gamallo na Galipedia:

-

Dionisio Gamallo Fierros, nado en Ribadeo o 25 de agosto de 1914 e falecido en Madrid o 16 de xaneiro de 2000, foi un escritor polígrafo galego.

1 Traxectoria

1.1 Formación e primeiras publicacións

Estudou primeiro en Ribadeo e logo en Lugo, para pasar despois a estudar Dereito na Universidade de Santiago de Compostela, licenciándose en 1936. Posteriormente rematou Filosofía e Letras en 1941 na Universidade de Valladolid.

Colaborou despois en Ya, Arriba, Informaciones, El Español e La Estafeta Literaria, entre outras publicacións.

A partir de 1945 foi profesor axudante de Xeografía e Historia na Universidade de Santiago de Compostela, profesor de Literatura Española nos Institutos Ramiro de Maeztu e Lope de Vega en Madrid, profesor e director do Instituto Laboral en Ribadeo e profesor na Escola Oficial de Xornalismo de Madrid.

1.2 Mundo académico

Entre 1953 e 1955 traballou como asesor do Servicio de Información Bibliográfica da Biblioteca Nacional. Foi nomeado académico da Real Academia Galega. Ademais, foi vocal da directiva do Centro Galego de Madrid e secretario da Comisión de Cultura. Foi membro do Instituto de Estudios Asturianos e membro da Real Academia Española.

2 Obra

A bibliografía de Dionisio Gamallo é moi variada. Destaca Albor (1942), caderno de poesía con 14 poemas (do seu libro inédito La voz derrotada). No 1943, dúas monografías aínda inéditas: Una estirpe de escritores colombianos: los Caro e La aportación de Lugo y su provincia a la literatura galaico-castellana. No 1948, publicou o folleto "Bécquer y Sevilla y páginas abandonadas" (prólogo de Dámaso Alonso). Tamén publicou ensaios e artigos, como Vida y obra de Ramiro de Maeztu (1953), Menéndez Pidal en el año 1898 (1968), ¿Luz sobre la Negra Sombra? (1975), Primera etapa de la vida y obra de Pérez de Ayala (de los comienzos hasta 1905) (1981), ou La Regenta, a través de cartas inéditas de la Pardo Bazán a "Clarín" (1984).

3 Recoñecementos e galardóns

Dionisio Gamallo foi recoñecido con diversos premios. Entre eles:

• Premio Anual de Literatura Pérez Lugín da Asociación de Prensa da Coruña (1943) por Galicia a través de sus poetas.
• Primeiro premio de poesía castelá nos Xogos Florais de Santiago de Compostela (1945) polo poema "Piedra viva".
• Premio do Certame do Centro Galego da Habana (1951) por Seda en el cardo (vida y obras de Curros Enríquez).
• Primeiro premio no Certame José Martí patrocinado pola Embaixada de Cuba e o Instituto de Cultura Hispánica de Madrid (1953).
• Premio ó Xornalismo (1971) da Deputación Provincial da Coruña.

Ademais, foi distinguido coa condecoración da Orde de Rubén Darío en Nicaragua (1967), nomeado "Lucense do ano" en 1987 e medalla Castelao en 1998.

Dende pouco despois da súa morte e ata a súa fusión co outro IES de Ribadeo, o Instituto que dirixiu levou o seu nome. Con posterioridade á fusión, o novo centro pasou a chamarse IES de Ribadeo Dionisio Gamallo

4 Véxase tamén

4.1 Bibliografía

• Cortezón, D.: Dionisio Gamallo Fierros. Varón de Porcillán. Xunta de Galicia, 2005. Santiago de Compostela. ISBN 84-453-4065-4

-

Asemade, podíase ler na Galipedia, no artigo correspondente a ‘La Comarca del Eo’: ‘Entre outras cousas, no semanario publicouse o primeiro eloxio público a Castelao en Galicia tras o estoupido da Guerra Civil española, nun artigo de Dionisio Gamallo Fierros’.

E ben, Dionisio Gamallo está na Galipedia, na wikipedia en español e na wikipedia en vasco, e tamén no nome do IES de Ribadeo, ou nun monolito no parque. E ti, que tes de Dionisio?

LA DECADENCIA DE RIBADEO. José María Rodríguez Díaz (2009)

    Coido que o título é abondo explícito sobre o tema que trata José María, e mesmo da unha imaxe previa da postura que mantén, totalmente relacionada coa que expresa noutros artigos anteriores e posteriores. E que ven ben a conto nesta tempada co ascensor avariado e pechado...

Viernes, 11 de diciembre de 2009

LA DECADENCIA DE RIBADEO

• Publicado por jmrd_ribadeo a las 18:05

Poco a poco y uno tras otro se van cumpliendo los aciagos pronósticos hechos en sucesivos escritos en este medio sobre el futuro de Ribadeo. En ellos se aludía a las consecuencias negativas que tenían las frecuentes actuaciones de diversos entes públicos ajenos a esta villa sobre las tradiciones y la vida de sus vecinos.

Una de esas actuaciones, tantas veces mencionada en esos escritos, era la referida al mamotreto del ascensor, fruto de las incomprensibles actuaciones de Costas, de las fantasiosas frivolidades del ex alcalde Pérez Vacas y del pasotismo de la correspondiente Corporación Municipal más ocupada en las refriegas partidarias que en vigilar y promover el adecuado futuro del municipio. Una actuación de consecuencias desastrosas para la historia, el patrimonio y la economía de esta villa y que nadie se explica como pudo superar el visto bueno de Patrimonio y de la curia diocesana de Mondoñedo que permitieron tal expolio en el atrio de la capilla de la Atalaya.

Y con la misma apatía y desidia con la que los gestores municipales renunciaron a la conservación de ese paisajístico e histórico rincón de Ribadeo, renunciaron también al uso y disfrute del puerto de Mirasol, permitiendo su total privatización en manos del ente público Portos de Galicia que, en su afán de sacar de él el máximo lucro económico posible, lo cerró para impedir el acceso del público a sus espacios. Una apropiación de la que ya advertíamos en la Comarca del Eo del 27 de junio de 2007: “La vida en Ribadeo – decíamos entonces – no volverá a ser como antes. La forma de vida de los vecinos de esta villa ha pasado a la historia. Desde sus orígenes en la oscuridad de los tiempos la existencia y la vida de los pobladores de esta villa estuvo marcada por sus puertos. Unos espacios que ahora le roban. De ellos emanaba su vida, por ellos entraban los alimentos y a través de ellos ejercían el comercio. A ellos acudía la gente para pasear y disfrutar de sus horas de ocio y lo que era un espacio público utilizado por el pueblo quedó convertido en privado utilizado sólo por el capital. Al perderlos ahora, Ribadeo pierde gran parte de su identidad y de su esencia”. Y pronosticábamos que, después del cierre de Mirasol, vendría el de Porcillán o Puerto Deportivo, como ya se le denomina ahora.

Y, desgraciadamente, sin prisa pero sin pausa, los pronósticos se van cumpliendo uno tras otro. Portos de Galicia nos sorprende ahora de nuevo con su intención de peatonalizar la carretera del puerto de Porcillán. Una forma de ejercer su exclusivo dominio sobre ese espacio, que siempre fue público, y de ir poco a poco reduciendo su uso público para poder disponer a su antojo de su destino, que no será otro más que su explotación económica privada. Algo que no es nuevo en la forma de actuar de Portos de Galicia. Recuérdese, sino, el último relleno hecho en la ría, cuando afirmaba que no sería utilizado para levantar construcciones, algo que ahora desmienten los hechos. Una actuación más que consumaba así la traición del ex alcalde Pérez Vacas a su propio programa y al pueblo de Ribadeo.

Menos mal que estas aspiraciones de Portos de peatonalizar Porcillán chocan, al menos por el momento, con el sentido común del alcalde que, al igual que hiciera con el macro edificio que Portos pretendía levantar en Mirasol, una vez más se opone a las pretensiones de Portos. Pero, ¿hasta cuándo?

Y es así como, a pesar de su crecimiento poblacional y de gozar del privilegio de ser la capital de la comarca astur-galaica, la decadencia de Ribadeo se va convirtiendo poco a poco en una triste realidad. Perdió la Escuela de Náutica, la categoría pesquera y marítima de otros tiempos pasados, su Comandancia de Marina, sus industrias conserveras, el Partido Judicial, la empresa de transportes Empresa Ribadeo, el nivel sanitario adquirido en tiempos pasados con los dos hospitales privados y se dispone a perder ahora los dos puertos a los que debe su origen y está a punto de perder su enseña más emblemática, la Torre de los Moreno. Testimonios todos de una pasada época de esplendor fruto del esfuerzo, de la entrega, de la generosidad y del amor de nuestros antepasados por su pueblo. Y mientras asisten impasibles a esta decadencia nuestros gestores se pasan el tiempo jugando como los niños, entretenidos en difundir juegos y cultura infantiles, poner estatuas y bancos en los rincones de la villa, colocar ascensores inútiles y hacer inviables hermanamientos con pueblos lejanos y desconocidos. Hace falta un cambio de paradigma en la acción de gobierno para que Ribadeo recupere su antiguo rango de villa de referencia y el nivel que tuvo en tiempos pasados.-

José Mª Rodríguez

Outros Artigos de José María.