Ribadeo e as miñas cousas (chámalle Blog / Weblog / Bitácora / Caderno ... )
O venres 25 de novembro, no Cine Teatro terá lugar a presentación do libro Ribadenses destacados. 44 biografías (Séculos XIX a XXI). O cartel da nota do fundamental, entre o que cabe destacar a coordinación de Francisco Díaz-Fierros Viqueira e a colaboración que inclúe Concello e Xunta.
E volve aparecer de novo por Ribadeo Egeria.
Onte tivo lugar a presentación do libro de Ribadenses destacados. Deixo unha foto e as verbas dos catro participantes na mesa, Por orde, F. Díaz Fierros Viqueira, Eduardo Gutiérrez, María Xosé Gómez (representante da Secr. Xeral de Política lingüística) e Fernando Suárez. Para outros días queda o ir publicando algunhas -ou todas- das biografías expostas e algunha cousa máis.
F. Díaz Fierros Viqueira
Eduardo Gutiérrez
María Xosé Gómez
Fernando Suárez
--
A data 19 de xaneiro, deixo as biografías do libro (con ligazóns ás xa publicadas no blog e autores, ou, no caso de non estar publicadas aínda, de xeito espero transitorio a outras biografías correspondentes no blog, se existen, ou na Galipedia):
Amando Suárez Couto. Celia Castro Fernández
Benito Prieto Coussent. Celia Castro Fernández
Manuel Fernández Amor
Primitivo Díaz Pérez
Manuel Cortés García
Valeriano González Abraido (Tito González)
Antonio Rodríguez del Busto
Xosé María Alonso Trelles (El Viejo Pancho)
Francisco Rodríguez Del Busto
Eliseo Pulpeiro González
Daniel Cortezón Álvarez. Santiago Sanjurjo Díaz
Manuel F. Reynante y Cancio
Enrique Suárez Couto
Fernando Méndez Sanjulián
Antonio Raymundo Ibáñez. Eduardo Gutiérrez Fernández
Familia Bengoechea
Familia Casas
Ramón González Fernández e Corona González Santos
Familia Nistal
Unha nova biografía de Ribadenses Destacados: Fernando Méndez San Julián, por Eduardo Gutiérrez
 |
| Reedición de 'Apuntes sobre Ribadeo' en 2015, con limiar de Fernando Suárez |
(Mohices - El Franco, Asturias, 1884 - Ribadeo, 1902)
Xurista e historiador ribadense
Eduardo Gutiérrez Fernández
Vida e obra.-
Fernando Méndez San Julián naceu en San Miguel de Mohices, concello de El Franco en1834, estudou Dereito en Oviedo, exerceu de Tenente Fiscal en Ribadeo e morreu nesta vila. Antes da súa estadía en Ribadeo, segundo informan algúns autores asturianos como Javier Junceda, exerceu como fiscal en Puerto Rico. Ocupou a alcaldía de Ribadeo en 1877 durante case un ano e deixou o cargo para dedicarse á xudicatura. Faleceu en 1902 e está soterrado, xunto coa súa irmá, no Cemiterio Municipal. Pouco tempo despois o Concello deu o seu nome á rúa do Correo, que era onde vivira. Foi profesor da Escola de Náutica de Ribadeo e Presidente do Círculo de Recreo en varios períodos.
Como escritor ten unha importante produción e, particularmente a obra Apuntes sobre Ribadeo, un extracto dos libros de actas municipais, desde 1536 a 1883, xunto cun apéndice que estuda o expediente da Colexiata de Santa María, un sucinto prólogo e un longo estudo introdutorio de máis de vinte páxinas, que algúns outros autores, como Francisco Lanza e Antonio Pérez Martínez cualificaron de acedo e nalgúns aspectos incompleto. Foi publicado por primeira vez en 1884 en Las Riberas del Eo, pero logo seguiron numerosas reedicións, concretamente en 1929 e en 1931 e algunhas en folletón. En 2015 a Deputación de Lugo deu ao prelo unha edición facsimilar do libro.
Méndez San Julián colaborou en varias publicacións e entre elas La Ilustración Gallega y Asturiana que, como é sabido dirixiu Manuel Murguía, figura con quen mantivo unha ampla relación epistolar Tamén escrebeu no monárquico constitucional (ou sexa alfonsino) El eco de Galicia, fundado e dirixido por Manuel Vázquez de Parga, e editado en Lugo. E noutras publicacións especializadas como La Justicia, de Madrid, e a prestixiosa Revista General de Legislación y Jurisprudencia, creada en 1853 e con continuidade até os nosos días agás o período da Guerra Civil. Nela colaboraron Giner de los Ríos, Gumersindo de Azcárate, Concepción Arenal, Montero Ríos, Eduardo Dato e outros moitos.
Non tiñamos noticias de Méndez San Julián como poeta e, por iso, chamou a nosa atención a inclusión dun breve poema seu nada menos que no Album de la Caridad, coa particularidade de que está escrito en francés. Aclaremos inicialmente que se trata da edición de 1862 dos Xogos Florais celebrados o ano anterior na Coruña, que insire un "mosaico" de poemas non só en galego, ainda que a intención era promovelo. O que si constitúe un fito a prol da normalización do galego, foron os Xogos Florais de Tui de 1891, xa en pleno Rexurdimento, mentres que os da Coruña conforman unha iniciativa propia dos Precursores.
O poemiña, apenas oito versos, é unha composición de carácter necrolóxico, que mesmo emprega como divisa unha concisa frase en latin do Apocalipse: "Boaventurados os mortos que morren no Señor". Vexamos o texto: "A Elisa / Ainsi que l'hirondelle, / Quand vient l'hiver s'en va / Pour trouver, oh ma Belle, / De plus tiédes climats / Toi, qui cherchais la vie / Du printemps eternal, / D' un vol tu t'es enfuie / Pour ton pays, le ciel". Descoñecemos as miudezas da vida de Méndez San Julián que, iso si, morreu solteiro. Poida ser que a dedicataria existise de certo, ou que fose sinxelamente un motivo literario. No tempo da composición tiña o autor vinte e oito anos.
 |
| Comezo da rúa Méndez San Julián en Ribadeo |
 |
| Rúa Méndez San Julián. Vista cara ó fondo. |
Complemento: F. Méndez San Julián, na rede.
Un retallo poético de Méndez San Julián
Presentación do facsímil de Apuntes sobre Ribadeo
Pequena nota sobre Méndez San Julián: https://españolito.es/index.php/encyclopedia/mendez-san-julian-fernando/
Unha nova biografía de Ribadenses Destacados: Francisco Lanza Álvarez, por Eduardo Gutiérrez
FRANCISCO LANZA ALVAREZ
(Ribadeo, 1892 - Buenos Aires, 1951)
Eduardo Gutiérrez Fernández
Nota biográfica
Francisco Nemesio Lanza Álvarez naceu na parroquia de Obe, nun lugar que, desde hai xa un tempo, foi incorporado á de Ribadeo, o 26 de marzo de 1892. Era fillo de Bernardo Lanza e de Manuela Alvarez. En 1921, casou en Ribadeo con Rosa Pérez Fernandez, que era filla de Celestino Pérez Andrade, e irmá de Lino Pérez Fernández. Tiveron dous fillos: Ramona Manuela Rosa, que naceu en 1922 e Francisco Celestino Emilio, nado en 1924, ambos e dous en Ribadeo. Lanza morreu en Buenos Aires o 14 de febreiro de 1951.
 |
| A casa da Comarca, hoxe. |
Non temos excesiva información sobre a vida na Arxentina de Francisco Lanza. Cando emigrou, en 1931, xa vivía aló o seu cuñado Lino Pérez, con quen mantiña unha estreita relación como proba o feito de que na etapa de Pérez en A Fouce, a revista informara da iminente publicación dunha “historia galega de Ribadeo, ilustrada por Suárez Couto”, en decembro de 1926 e inxerindo unha caricatura de Lanza obra do pintor ribadense (no número 4). Engadamos que tamén Lanza publicou en La Comarca algún artículo do seu cuñado. O libro non se imprentaria até 1933 mercé ao pulo dos irmáns Suárez Couto. Como noutros moitos casos Lanza tomou a decisión de emigrar na procura de mellores oportunidades de traballo e de vida, despois de varias iniciativas emprendidas na sua vila natal con pouco éxito. A diferenza de outros ribadenses, como Eliseo Pulpeiro, Clemente Lopez Pasaron e Lino Pérez que o fixeron novos, Lanza cumprira xa trinta e oito anos. Boa parte da súa produción histórica xa estaba feita e publicada, na revista Nós e no Boletin da Real Academia Galega, e o Ribadeo antiguo xa vira a luz parcialmente no seu periódico La Comarca
 |
| Portada do Ribadeo Antiguo |
En Buenos Aires traballou para a Editorial Sopena, realizando traduccións ao español de Eça de Queiroz, segundo informa Alberto Vilanova, que as califica de “discretas”. Téñase en conta que tal labor tamén a desenvolveron escritores como Rafael Dieste ou ilustradores como Castelao. Lanza tamén realizou outras traducións como Nobleza americana (Noblesse americaine) de Pierre de Coulevan, seudónimo de Jeanne Philomènne Lapeche (1946), escolmas como Leyendas de Oriente, ou versións resumidas e adaptadas de clasicos como Quo vadis de Sienkievicz, Los tres mosqueteros e El vizconde de Bargelone de Dumas, en Cuentos Miniatura da Editorial Sopena, etc. Na procura de sustento, o seu labor periodístico non se limitou a publicacións do eido cultural, e propias da colectividade galega e colaborou, particularmente como corrector, na revista “Damas y damitas”, que nunha nota necrolóxica dedícalle eloxiosas palabras. Mesmo publicou algúns relatos de ficción na revista Leoplan. Concretamente no número de xuño de 1938 o pequeno relato “Cuento de invierno” moi no estilo realista, sitúa a acción nos anos finais do século XIX e fala dunha viaxe en dilixencia cara Puertodeo e con parada en Albavilla en claras alusións a Ribadeo e Vilalba. Non foi a única narración da súa autoría na revista.
Participou na vida societaria da emigración galega particularmente en labores culturais. No Catálogo da magna Exposición de libros e autores Galegos organizada en 1948 polo Centro Galego, Francisco Lanza aparece na relación de agradecimentos.
Segundo indican diversas fontes non tivo alén-mar unha vida farturenta xa que unha semana despois de morrer o Centro Galego acordou perdoar á súa familia os gastos de hospitalización no Sanatorio, segundo indica Xosé Ignacio Feijóo. Por outra banda, Luis Seoane, nunha carta enviada a Francisco Fernánez del Riego, en xullo de 1951 afirma que morreu pobremente. E mesmo La Comarca no seu obituario publicado en marzo de 1951, asegura que viveu e morreu pobre. Antes, no mes de febreiro xa dera conta do seu falecimento, ainda que informa de que o óbito se producira o 15 de xaneiro. Tiveron mellor fortuna aló os ribadenses antes citados: Pulpeiro, Clemente Lopez Pasarón e o seu cuñado Lino Pérez
Fortuna editorial do Ribadeo Antiguo
As fontes documentais máis importantes do Ribadeo antiguo son o Arquivo Municipal de Ribadeo, así como o notarial. As bibliográficas son sobre todo as españolas de carácter xeral: Henrique Flórez, Martínez Marina, Modesto Lafuente, Rafael Altamira e un longo etc.; algunhas son galegas: Murguía, Vicetto, Garcia de la Riega, Villamil e Castro, López Cuevillas, etc. E moi poucas de carácter local ou comarcal, como Méndez San Julián e García Teijeiro. A eclosión bibliográfica galega é posterior ao tempo de Lanza e, case todos, consultaron o libro do ribadense e fan mención do mesmo, agás un par de desleixados de ámbito mais ben pedáneo.
 |
| Interior do Ribadeo Antiguo |
A edición orixinal do Ribadeo Antiguo é de 1933 e até 1973 non se reeditou, por parte de Edicións do Castro, á que seguiron novas versións da mesma editorial, mesmo unha impulsada polo Concello de Ribadeo en 1999, ainda que en materia municipal hai un rechamante precedente de 1953: o Consello Local do Movimento solicitalle ao Concello a reedición do libro “Ribadeo antiguo” e a Corporación acorda en abril dese ano facultar ao alcalde para que faga as xestións oportunas, que quedaron en nada.
Outras publicacións
O libro Dos mil nombres gallegos é unha edición do Centro Gallego de 1953, de carácter postumo que deixou preparado en marzo de 1950, e cuxa edición foi promovida, e estivo ao cuidado, de Luis Seoane, que lle dedica garimosas frases non só na lapela do volume, senón xa antes na citada carta a Fernández del Riego. Trátase de dúas mil papeletas “sobre historia, biografia, arqueoloxia, literatura, arte, industria, indumentaria e folclore galegos”, segundo el mesmo explica nunha nota preliminar. Realmente é un xeito de precedente da Enciclopedia Galega. Ao contraio que Luis Seoane, Alberto Vilanova fala de “contido deficiente”ainda que louva a súa intención; quizais son os mesmos xuizos que alguén lle apón á sua obra sobre os galegos na Arxentina.
 |
| Interior de Falan os de Ribadeo |
Ideas e estilo
Lanza era un home de fortes conviccións republicanas e de raigaña popular e, xa que logo, galeguista. Riscos que quedan patentes na súa produción tanto xornalística como ensaistica. Convén reparar na relación co seu sogro, Celestino Perez Andrade, fundador e director do periódico La Voz del Pueblo, un quincenario que se publicou entre 1910 e 1913 e que se subtitulou “Órgano independiente de defensa social y local”. O carácter liberal e progresista que caracterizou ao semanario por el fundado, La Comarca, tamén o tiña o do seu sogro. Cómpre tamén valorar a súa amizade cos irmáns Suárez Couto e con Anton Villar Ponte, fundador das Irmandades da Fala e activo republicano e galeguista, a quen Lanza lle encargou o prólogo do libro.
En A Nosa Terra, na súa etapa como Idearium das Irmandades da Fala, aparece en 1928 un artículo seu, titulado “Barcas piadosas”. Xa na sua etapa no exilio dedícalle unha garimosa nota necrolóxica no número 475 de febreiro de 1951. Por ela sabemos que foi soterrado no Cemiterio de La Chacarita e que no acto da inhumación falou Xosé Blanco Amor en nome dos amigos e como voceiro da Irmandade Galega, Avelino Díaz, daquela directivo da mesma. Segundo Benigno Fernández Salgado, experto na traxectoria de Avelino Díaz, era frecuente que este intervira neste tipo de actos e mesmo fíxoo en varias ocasións nos aniversarios do falecimento de Castelao.
Tanto nos artículos como nos escritos históricos asoma un estilo, por veces retranqueiro e solermiño, pero rara vez renarte.
EDUARDO GUTIERREZ
Unha nova biografía de Ribadenses Destacados: Antonio Raymundo Ibáñez, Marqués de Sargadelos, por Eduardo Gutiérrez
ANTONIO RAIMUNDO IBAÑEZ
(Santalla de Oscos, 1749 - Ribadeo, 1809)
Eduardo Gutiérrez Fernández
 |
| Á beira da súa casa, actual casa do concello |
Antonio Raimundo Ibáñez naceu en Ferreirela, un lugar da parroquia de Santalla de Oscos, na provincia de Oviedo, o 18 de outubro de 1749 e morreu en Ribadeo o 2 de febreiro de 1809, nas datas da entrada na vila das tropas que viñan liberala da ocupación fracesa. Estivo casado coa ribadense Josefa López Acevedo e tiveron nove fillos, seis mulleres e tres homes. Foi soterrado no convento de San Francisco que hoxe é o templo parroquial de Santa María do Campo. O seu asasinato con riscos de crueldade abre moitas posibilidades, entre elas a dun crime por encargo por parte dunha conspiración de vellos e tradicionais nemigos, e executado por facinorosos. De todos os xeitos tampouco se pode esquecer a acusación de afrancesado que lle imputaron á Xunta Provisional de Goberno de Ribadeo constituida a consecuencia da invasión e da que Ibáñez formaba parte, até o o estremo de que moitos dos seus membros xulgaron unha medida de prudencia agacharse, e outros fuxiron como foi Francisco Maria Amor que o fixo a Francia, e segundo informa o historiador Xosé Ramón Barreiro un fillo de Ibáñez tamén foi acusado de afrancesado por parte dun correxidor de Viveiro. A acusación de afrancesado foi negada por moitos autores relatando os servizos prestados á causa nacional son certos sen dúbida, pero a relación de Ibáñez cunha Coroa que rematou nas mans dos propios invasores, tivo que facer a imputación moi doada de espallar. O ambiente hostil protagonizado pola chusma, existía de certo tal e como pon de manifesto o caso do Edecán francés, apresado con outros oficiais, que para ceibarse das iras do populacho tivo que ser trasladado ao Forte de San Damián desde o domicilio particular dun dos membros da Xunta, concretamente D. Fernando María Miranda, despois un destacado persoeiro cun importante labor a prol da causa liberal. Un dos militares tiña un ollo de cristal o que axudou na montaxe dunha campaña moi sintomática daquel tempo de comezos da Ilustración e alborexer das novas ideas, en contraste cun ambiente fetichista que elementos reaccionarios se encargaron de encirrar, espallando supersticións e infundios estarrecentes. Tampouco podemos esquecer a referencia que cita Francisco Lanza, quen informa de que o propio Ibáñez declarou que desde a batería de artillaria instalada en San Román en As Figueiras, un dos obxectivos era a súa propia casa. Algo quel observara cun anteollo.
 |
| No Ribadeo antiguo |
O homicidio cómpre situalo nun tempo de cambios ao que se sumou a invasión francesa, e no medio dunha fogueira de acontecimentos: en 1798 tivo lugar o chamado motin de Sargadelos, sobre o que existe bastante documentación, e tamén a teoria de que esa é a orixe do crime. Meses despois sucede a escaramuza de A Ponte de Arante, e ambos e dous episodios de parecida etioloxia, ou sexa movidos pola pequena fidalguia rural e a cregaxe. Con todo non coñecemos testemuñas pero si indicios e tamén sospeitas moi sólidas, segundo algúns autores. Hai anos mesmo se chegou a sinalar a competencia na fabricación de louza como a causa do complot, algo que a maioría dos historiadores rexeita. É certo que o responsable último da revolta foi o militar José Wosters por permitir as actuacións do populacho, e iso sostén Jesús Evaristo Casariego no seu libro “El Marqués de Sargadelos o los comienzos del industrialismo capitalista en España” de 1950. E engade unhas palabras significativas: ”o seu carácter firme e voluntarioso é dos que se fan admirar e temer pero non amar”. O asañamento mostrado polos executores do crime cun home xa maior para aquel tempo, prestouse a moitas especulacións, case todas sinalando a unha conspiración. Alguén dixo que morreu por moderno e algo disto hai se reparamos no tempo que lle tocou vivir, e o contraste entre a actividade comercial, as fundicións de ferro e e a cerámica, cunha decrépita fidalguía titular de foros e uns cregos administradores de diezmos, oblatas e de toda crase de milagros. No pasado o número de lendas e especulacións mesmo enxeñosas como a do tesouro de Ibáñez, ou o francés emparedado, compoñian ingredientes axeitados para un cartel de cego. Se ainda hoxe nos amilagran revoltas como as do asalto ao Capitolio en Washington, obviando os sucesos da guerra civil española, pensemos na Mariña de Lugo de hai máis de dous séculos.
 |
| Pazo de Gimarán, no Ribadeo antiguo |
 |
| Pazo construído por Ibáñez, hoxe casa do Concello |
EDUARDO GUTIÉRREZ
O empresario ribadense Manuel Lens Úcar
Chemi Lombardero
Ribadeo nos últimos séculos non se caracterizou pola abundancia de veciños emprendedores. Houbo poucas persoas con iniciativa empresarial dun certo nivel, agás as que marcharon a América. Alá si, en América moitos ribadenses despregaron xenio e desenvolveron negocios diversos cos que transformaron as súas vidas e as das súas familias. Mais en Ribadeo parece que se fai certo o dito de que ninguén é profeta na súa terra e ata agora foron persoas de fora as que levaron adiante a maior parte dos proxectos económicos de certa envergadura.
Ibáñez, Bengoechea, Casas, Lazúrtegui e Nistal son os principais apelidos forasteiros que xeraron emprego e riqueza en Ribadeo nos dous séculos anteriores.
Nun seguinte chanzo, no que atinxe á importancia económica, houbo no século XX varias empresas ribadenses nos sectores da conserva, da carpintería de ribeira, las, comercio do téxtil, armadoras pesqueiras, entre outras, que tamén foron iniciativas de persoas vidas de fora.
Nesta relación de empresarios aveciñados salienta a personalidade de Manuel Lens Úcar, fillo de un ferroviario xefe de estación, que naceu en Santiago de Compostela o 28 de agosto de 1906, pero que se criou en Vilagarcía de Arousa. Lens chegou a Ribadeo probablemente a finais de 1935, xa con experiencia empresarial previa na industria conserveira e a administración de salas de cine. Estaba casado con María Teresa de Dios Francos, e cando a súa arribada a Ribadeo xa tiñan as dúas fillas, Maria Teresa e Rocío.
Ao pouco de chegar colleu o aluguer do Cine Teatro que se inaugurou nesta nova etapa o nove de febreiro de 1936. En Ribadeo houbera cine con outros empresarios desde 1912. Lens reformou a sala do vello Teatro retirando os palcos do patio de butacas. Mantivo a explotación do cine durante catro décadas. Nos anos sesenta Manuel Lens tiña os cines de Vilalba e Guitiriz, ademais do de Ribadeo e de participar no cine das Figueiras. Tamén participou un tempo na xestión do cine de Castropol.
Axiña emprende novo negocio pedindo permiso en marzo de 1939 á Delegación de Industria de Lugo para instalar unha fábrica de conservas de peixe en lata na Vilavella. Desde o comezo forma sociedade con Fidel Garcia Gayol. O edificio onde se pon a nova empresa era un pouco anterior a 1880; xa fora fábrica de salgado desde 1900 e serra de madeira a vapor nos anos finais do XIX. A conserveira de Lens e García, na que traballaron ducias de mulleres, pecha antes de 1960. Por eses anos van desaparecendo este tipo de conserveiras que que ao igual que outros negocios -serras, fábricas de gasosas, estaleiros, fábricas de confección, etc.-, teñen que adaptarse aos cambios tecnolóxicos, de emprego e de comercialización. Por entón pechan en Ribadeo as fábricas de conserva a Trocha e Peláez
O edificio da fábrica da Vilavella tivo posteriormente outros destinos con outros empresarios. Manuel Lens e a súa familia ocuparon durante algún tempo a vivenda do piso alto da fábrica. Despois viviron moitos anos na Torre dos Moreno.
O espírito emprendedor de Lens non acouga e polos anos corenta abre o comercio bazar La Florida na rúa Reinante, que logo traspasa. En 1944 co seu socio Fidel Garcia, constrúe dous pesqueiros na explanada da propia fábrica da Vilavella.
 |
| Botadura dunha embarcación en 1944. De esquerda a dereita, Ramón F. de Soto (Director de 'La Comarca'), un cura, Fidel García, Galuá (párroco), Francisco Maseda, outro cura, e Manuel Lens. |
Uns anos despois, en 1952, a súa inquietude lévao a outro proxecto e manda facer dúas bateas para probar o cultivo de mexillón no norte de Galicia, que fondea en Ribadeo entre as Carrayas e Gibraltar, unha delas, e a outra na Ría de Viveiro.
Fábrica dunha batea na Vilavella para Lens e García
Chegou a comercializar mexillóns e incluso editaron un recetario para cociñar o mexillón co que acada dúas edicións. Pero o noso mar non contén os nutrintes que abundan nas Rías Baixas, e a empresa Mejillonera del Cantábrico, na que tamén participou Fidel García Gayol, non resultou rendible.
 |
| Recetario de Mejillonera del Cantábrico |
Ao redor de 1960 e xa pola súa conta, sen a colaboración do seu habitual socio Fidel -quen por ese anos vaise a vivir a Lugo-, emprende un novo negocio: a fabricación de viguetas e prefabricados de cemento para a construción no Grañol de Ove. Lens traballa inicialmente coa patente da casa Yus. Alí exerceu varios anos como capataz Julio Blanco, fillo de Pío, que logo pasou a ser axente comercial dos produtos da casa.
En 1963 Manuel Lens pon en marcha no mesmo lugar do Grañol, ao lado dos prefabricados, unha granxa de galiñas para a produción de ovos que chegou a ter 27 000 aves e comercializar os ovos en Asturias e Galicia. A dirección desta empresa estivo en mans de Luis Prada de Torres, xenro de Lens. A granxa pecha ao redor de 1985. Lens tivo participación noutra granxa de pitas na Coruña.
 |
| Prospecto anunciando Rosa Lar |
Paralelamente, noutro campo empresarial sen o carácter industrial dos anteriores, mais de non menos importancia económica para a vila, Manuel Lens abre en 1946 a sala de festas Rosa Lar, con pista de baile ao ar libre, que pode utilizarse como pista de tenis, salón cuberto, cafetería, cociña, xardín, etc, que durante moito tempo foi o centro de atracción para bailes, espectáculos ou celebracións dunha ampla área da contorna ribadense.
.jpeg) |
| Sala de Festas Rosa Lar, praza o ar libre. |
Con todo, a empresa máis transcendente para Ribadeo, pola súa duración no tempo e o emprego que xera, é a fábrica de prefabricados de formigón Tubolens fundada en 1977 no lugar de Dompiñor. Tubolens é unha continuidade da modesta fábrica de prefabricados inicial do Grañol. E proba do seu carácter de emprendedor excepcional incansable o feito de que Manuel Lens puxo en marcha esta nova industria con máis de setenta anos de idade. En Tubolens chegaron a traballar varias decenas de persoas e contaba cunha oficina con aparelladores e delineantes que facía deseños e cálculos para os clientes.
Na última etapa da súa vida, Lens compartiu a residencia en Ribadeo con Lugo e Coruña. Morreu en Ribadeo o 20 de novembro de 1982.
Como adoita ocorrer con moitas empresas persoais, a obra industrial de Manuel Lens non tivo continuidade nas seguintes xeracións da familia. Con todo, dúas das súas creacións, Rosa Lar e Tubolens, mantéñense vivas despois de tanto tempo, como probas da iniciativa dun dos principais empresarios ribadenses do século pasado.
Lens era unha persoa de bo carácter, considerado cos traballadores, pois pensaba que o obxecto dunha empresa non só consistía no máximo beneficio empresarial. Da súa xestión gardan boa lembranza moitas das persoas que para el traballaron.
 |
| Chemi Lombardero |
Comezo a reprodución de biografías do libro 'Ribadenses destacados' coa de Amando Suárez Couto, por Celia Castro.
Nas sucesivas biografías que vaian aparecendo no blog, poderá haber lixeiras diferencias en relación ó libro, xa que cando poda, aproveitarei directamente o artigo fonte do que aparece no libro, logo con algunha variación sobre todo, de formato e separación dentro do texto, e a ser posible, corrixindo algunha errata previa de tipografía que poda detectar.
AMANDO SUÁREZ COUTO
(Ribadeo 1894- Ribadeo 1981)
 |
| O Rapaz das Festas (autorretrato). Amando Suárez Couto.1919. Óleo sobre lenzo. Fotografía de Colección particular. |
Amando Suárez Couto naceu en Ribadeo o 4 de maio de 1894. Foi o maior dos seis fillos do matrimonio formado por Juan e Amadora. Nesta vila relizou os seus primeiros estudos, na escola de Doña Paquita -como lembróu en 1926 o seu amigo Clemente López Pasarón- mostrando xa unha clara inclinación polo debuxo .
Máis tarde os seus pais decidirían pasar os invernos en Madrid, sendo esto decisivo na súa formación. Alí asistíu ao colexio de los Santos Reyes, de orientación liberal, na liña da Institución libre de Enseñanza, baseada no krausismo.
Aínda que comezou estudos na Academia militar, axiña deixou esta para seguir a súa verdadeira inclinación, o debuxo e a pintura. Matriculouse na Escola de Artes e Industrias de Madrid seguindo os consellos dos seus pais, que consideraban este centro, de orientación máis práctica, menos tradicional que a Escola de Bellas Artes de San Fernando, anclada nuns principios máis clásicos. Enseguida destacou nos estudos, sendo merecedor da calificación de Premio Extraordinario. Posteriormente asistiría ao obradoiro do pintor burgalés Marceliano Santamaría.
En Madrid entablóu contacto con importantes debuxantes e ilustradores do momento, como Manuel Bujados, Rafael Penagos ou Federico Ribas, que lle animaron a colaborar con diversas publicacións: La Esfera, Blanco y Negro, Por esos mundos. Tamén ilustróu novelas e contos de Saturnino Calleja, e fixo as súas primeiras incursións no mundo da publicidade, destacando os anuncios que fixo para a firma de perfumería Floralia.
As súas ilustracións, de trazo áxil e expresivo, cheas de imaxinación e dinamismo, influenciadas pola estética do momento, fálannos xa do magnífico debuxante que sería durante toda a súa vida.
Durante o verán trasládabase coa súa familia a Ribadeo, participando na vida local e tomando parte en diversas actividades. En 1913 fundou con outros amigos ( Bustelo, Cuervo…) o Club Deportivo Ribadense, xerme do futuro Ribadeo F.C., celebrándose o 17 de agosto de ese ano o primeiro partido, contra o equipo de Luarca, xogando él mesmo no equipo ribadense.
Nesta vila tamén formóu parte de rondallas -xunto con outros xóvenes da vila como Antonio Rodríguez Darriba ou Emilio Vior- tocando o violín. A música foi sempre unha das súas grandes aficións, compartida polos seus irmáns.
En 1919 os seus amigos Manuel Bujados e Evaristo Correa Calderón convénceno para que envíe obra á Mostra de Arte Galega que se ía a celebrar en Buenos Aires, e na que participaba tamén Federico Ribas. Accedeu, aínda que sempre foi reacio a expoñer e participar en mostras artísticas, por non estar dacordo cas liñas que rexían estas.
En 1921 viaxa por Europa, permanecendo seis meses en París. Á súa volta, en Madrid, onde leva unha activa vida cultural, de relacións artísticas e tertulias, decídese a mostrar a súa obra. En 1923 expón no Ateneo e en 1925 no Centro de Galicia de Madrid, e participa en mostras colectivas como a Terceira Exposición de Arte Galego na Coruña en 1923, e a do Ano Santo de 1926 en Compostela, entre outras, e nas Galerías Layetanas de Barcelona.
A súa arte, imaxinativa nos debuxos e caricaturas, e costumista, de raíz profundamente galega na pintura, reflicte a paisaxe da súa terra ribadense, o mar, o campo (A Pelexa, Xente de mar, O Crego, A Fogueira, A Renda) e a vida cotiá das súas xentes, cunha estética sinxela e dinámica, na liña dos renovadores, de Souto e de Castelao, con quen tiña trato e quen o consideraba millor pintor que el mesmo. Evaristo Correa Calderón publicóu en 1925 El Arte Racial de Suárez Couto, con 16 reproduccións de cadros e debuxos no que fai unha semblanza do pintor, considerando que é o que mellor plasma a alma galega.
 |
| O Crego. Amando Suárez Couto. Óleo sobre lenzo. 88x118cm. Anterior a 1924. Concello de Ribadeo. Fotografía da autora. |
En 1924 fundouse en Lugo, por iniciativa do mesmo Evaristo Correa Calderón, o debuxante Álvaro Cebreiro e Jesús Bal y Gay, a revista Ronsel, na que se recollerían as principáis tendenzas de vangarda, artísticas e literarias, europeas. A súa vida editorial foi curta, só saíron seis números, pero neles colaboraron as figuras máis relevantes das letras e a arte galega: Camilo Díaz Baliño, Castelao, Álvaro Cebreiro, Carlos Sobrino, etc. No exemplar nº4, Suárez Couto publicóu a súa coñecida plumilla O mariñán do Eo.
Tamén colaboróu coa revista Céltiga, editada en Buenos Aires, e co Almanaque Gallego de 1927
Eran tempos de intensa actividade para o artista, ás exposicións e publicacións en revistas súmanse as actividades de filantropía e colaboración social desenvolvidas principalmente en Ribadeo có seu irmán Carlos e outros amigos con inquedanzas. En 1923 creóu nesta vila o coro Cantigas da Mariña, preocupándose do repertorio musical, e deseñando os traxes e decorados da presentación, no que colaboróu o seu amigo Camilo Díaz Valiño. Esta agrupación musical dirixida por el mesmo, na que tocaba tamén a gaita, foi presentada oficialmente o día 2 de setembro de 1924, no Teatro de Ribadeo, co gallo da inauguración das festas patronais, aínda que a súa presentación fora programada para un ano antes. Dita agrupación musical obtivo grandes éxitos, desfacéndose en 1929, e volvendo a xurdir da man de Claudio Pérez Prieto (Claudín de Doña Eudoxia), en 1933, sendo dirixida esta vez por Leonardo Fernández Reinante.
Tamén nestes anos tomóu parte na creación da Cabalgata de Reis, xunto con outros ribadenses como Gregorio Sanz ou Santiago Heydeck, co propósito fundamental de que os nenos con menos recursos recibiran agasallos. Suárez Couto foi o encargado de deseñar o vestiario e o atrezzo de dito evento.
En 1927 creou, con Gregorio Sanz, Cisneros, Ponceliz e outros, co asesoramento de Camilo Barcia Trelles, a Biblioteca Popular Circulante, que cumpriría unha importante función, achegando a lectura a moitos fogares. En 1929 viaxou de novo a París, donde permaneceu un tempo, expoñendo nas Galerías Bernheim-Jeune con notable éxito. Alí tomou contacto coas vangardas artísticas, sobre todo co cubismo e surrealismo, que lle influirán na súa obra posterior.
Fixo cadros moi interesantes, como Xogadores de xadrez, Nena da guitarra, Caseta de Tiro ou O Mineiro, que, eloxiados pola crítica francesa, non tiveron sen embargo éxito en España. En 1931 espuxo estes e outros cadros no Lyceum Club Femenino de Madrid, con reseñas negativas de parte da crítica máis conservadora, o que lle causóu un fondo desánimo facéndolle rachar varios cadros e deixar a pintura por un tempo.
Magnífico dibuxante de áxil trazo e grande imaxinación -pese a opinión de algunhos, pola súa inspiración na realidade- fixo tamén incursións no mundo do gravado. No primeiro terzo do S. XX o gravado en metal, e sobre todo a xilografía foron técnicas moi empregadas polos artistas.
En 1931, fixo as xilografías, en madeira de buxo, para o libro Ribadeo Antiguo escrito polo ribadense Francisco Lanza. O libro imprimíuse en Madrid na imprenta Mercurio, propiedade de Carlos Suárez Couto, e foi publicado polos dous irmáns de forma altruista. O autor, Francisco Lanza, emigraría á Arxentina ese mismo ano.
Ribadeo Antiguo é unha breve pero rigorosa historia de Ribadeo. Para as ilustracións, que encabezan cada capítulo, e os incipit Amando levou a cabo un gran traballo de documentación, relacionando estas co texto, segundo a época a tratar.
Nestes anos montóu co seu irmán Luis unha granxa de polos na localidade madrileña de Vicálvaro. Alí trabou amizade co doutor Julio Camino Galicia -irmán do poeta Luis Felipe e eminente psiquiatra- e coa súa familia. Esta relación estreitaríase co seu casamento, en 1936, coa filla maior do doutor, Margarita. Ese mesmo ano desencadearíase a Guerra Civil truncando a súa vida e a súa carreira. Durante a contenda a súa granxa surteu de víveres a capital, o que fixo que fora pechada ao trunfar o franquismo. Con todo residíu alí ata 1945, producindo para consumo propio. A partir de 1945 volvéu á Madrid e retomóu a súa carreira como pintor.
Eran tempos difíciles e mantense económicamente dando clases de pintura e traballando no departamento de publicidade da productora Metro Goldwin Mayer, para a que fará os carteis publicitarios das películas. Comparte obradoiro co gravador Manuel Prieto Nespereira e comeza de novo a pintar e expoñer. En 1944 mostra a súa obra na sala Marabini de Madrid, en 1945 no Instituto Británico da mesma cidade e na sala Fortuni de Reus. Ademais, contrariamente o seu costume, ese mesmo ano envía varias obras á Exposición Nacional de Bellas Artes: Dous cadros, Retrato de un músico, e Paisaje de la Mariña, e dous debuxos a plumiña: El médico y la muerte, e, Job.
 |
As tentacións de Xob. Amando Suárez Couto. Tinta sobre papel. 27x20cm. Colección particular. Fotografía tomada pola autora de copia do orixinal. |
Tamén en 1945 participou na mostra de Arte Taurina de Zaragoza, e, en 1946 espuxo de forma individual na sala Macarrón de Madrid.
No campo da escenografía teatral (como tiña feito anteriormente e faría con posterioridade) realizóu decorados e deseño de traxes e atrezzo para unha obra baseada nos relatos de Calila e Dimna.
Os retratos de Margarita Camino e de Matilde García de Paredes (1947) amosan elegancia e sensibilidade, poñendo de relevo á delicadeza das modelos e conectando coa estética do momento.
Con todo, non satisfeito da súa vida en Madrid, en 1951 regresóu coa súa dona definitivamente a Ribadeo, onde seguiría pintando e levando unha existencia plácida ata 1953 en que falecéu Margarita, sumindóo nunha profunda melancolía da que saíu axudado polos seus parentes e amigos. Comezou a dar clases de debuxo no Instituto de Ribadeo e na Academia Santo Tomás de Aquino, retomóu a pintura e implicóuse en actividades culturáis e de mecenado, actividades que influirían positivamente no seu ánimo.
Desta época son unha serie de cadros de paisaxes e escenas ribadenses. A miúdo repite temas tratados anteriormente, feito común nalgúns pintores. A súa pintura amósanos un Ribadeo sereno, case bucólico, un transcorrer da vida plácido. Son cadros con gran encanto, con cores ledas sen apenas sombras. Algús críticos din que as tonalidades claras e brillantes poden ser reminiscencia do seu traballo na Metro Golwin Mayer, pero tamén pode ser a entrada nunha etapa serena e contemplativa, na que o entorno máis próximo lle serve de inspiración. A Ría e o monte, as festas, os mariñeiros, as xentes sinxelas que transitan e habitan esas rúas, son plasmados co agarimo e simpatía dun espectador benévolo. Ás veces non se atén completamente á realidade, senon que a transforma, engadindo á paisaxe elementos novos, compoñendo ao seu gusto os escenarios, para crear un marco máis propicio. O seu debuxo segue a ser tan expresivo e dinámico coma sempre, e estas características acompañaríano ata o fin da súa vida.
Tarde apacible, Paisaxe de ría, A Fogueira (tema que xa representara antes de 1924), Porto de Ribadeo, Os Vellos do Asilo, son algúns dos lenzos máis representativos.
 |
| A Fogueira. Amando Suárez Couto. Óleo sobre lenzo. 1956. Colección particular. Fotografía da autora. |
En 1957, inauguróuse oficialmente a Biblioteca pública El Viejo Pancho, tomando Amando parte activa e desinteresada na empresa, como fixera anteriormente coa Biblioteca Popular Circulante. Neste caso ademáis de supervisar a orgaización, deseñou os espazos e o mobiliario e pintou in situ o enorme retrato sobre táboa (320x220cm) de El Viejo Pancho, José María Alonso y Trelles Jarén, ribadense afincado no Uruguai, onde foi gloria nacional e señeira figura das letras. Representa ao personaxe como un home de mediana idade, vestido de gaucho, na chaira uruguaia. Para a caracterización fixo un intenso estudo da vestimenta e ornamentos do gaucho.
 |
| El Viejo Pancho. Suárez Couto. Óleo sobre táboa. 320x220cm.1957. Concello de Ribadeo Fotografía da autora. |
Todo elo, instrumentos e vestiario foi subvencionado polos irmáns Suárez Couto sen apenas axudas.
O seguinte paso foi crear, en xullo de 1962, a sociedade Amigos da Gaita Galega, para potenciar o folklore galego e a Xira de Santa Cruz. Decidiron levantar un monumento ao Gaiteiro Galego no monte de Santa Cruz, donde se celebrou sempre esta romaría (que Amando documentou ao longo da súa vida en cadros e debuxos). Fixéronlle o encargo ao escultor ourensán Antonio Failde. Con todo, as axudas recibidas non foron suficientes, tendo que subvencionar eles mesmos gran parte da contía. Con tal fin Amando vendéulle ao Museo Provincial de Lugo o seu cadro As Gaiteiras da Saudade, pintado en 1963.
A partir destes anos, e ata o seu falecemento, continuou pintando -segundo as súas propias palabras: “Con máis ilusión que nunca”- e impartindo clases de debuxo en Ribadeo. Pintou paisaxes e cadros de temática costumista, facendo algunha incursión noutros xéneros, como na pintura relixiosa. San Francisco e o Lobo (1967) do que fixo varias réplicas, é unha obra na que parte de esquemas clásicos e presenta a figura do santo dun xeito innovador e achegado, chea de humanidade. Ubica as figuras nunha paisaxe nevada baixo un ceo tempestuoso e vibrante. Faleceu en Ribadeo o 14 de outubro de 1981 aos 87 anos.
Bibliografía:
- Castro Fernández, C. “Dos Pintores del Eo: Amando Suárez Couto y Benito Prieto Cosén”. En torno al Bimilenario del Eo (Coord J.M Gómez Tabanera). (2002) Foro Cultural del Noroeste. Oviedo. Pp 611-618.
- Correa Calderón, E. El Arte Racial de Suárez Couto. (1925). Ed Ronsel. Lugo.
- Pérez Rodríguez, M.A. “Amando Suárez Couto” Artistas Gallegos - Pintores - Regionalismo III. (1999). Nova Galicia Edicions-Vigo.Pp 18-55
Celia Castro
Unha nova biografía de Ribadenses Destacados: Enrique Suárez Couto, por Lourenzo Fernández Prieto.
Enrique Suárez Couto (Matanzas, Cuba,1881-Ribadeo, 1923)
Agrónomo e director da Granxa-Escola Pedro Murias
Lourenzo Fernández Prieto
Catedrático de Historia Contemporánea. Histagra. USC.
Enrique Suárez Couto na súa corta pero intensa vida foi, entre outras cousas, o primeiro director da Granxa Escola Pedro Murias. Era fillo de Juan Suárez Casas, médico e zootecnista preocupado pola mellora agropecuaria e irmán de Carlos e Amando Suárez Couto. Casou con Panchita Acevedo, filla dun rico e influinte habanero devesán e foi pai de Juan Suárez Acevedo, historiador e docente formado na Institución Libre de Enseñanza. Despois de mariño mercante, Enrique fíxose enxeñeiro agrónomo, daquela unha nova profesión para a que seguiu estudos en Bélxica, Alemania e máis no Instituto Agrícola catalán de S. Isidro. Como todos os técnicos agrarios galegos da época que non foron estritamente autodidactos houbo de procurar a súa formación no estranxeiro, en ausencia de estudos de agronomía en Galicia e, en xeral na España húmida e atlántica, agás o País Vasco.
 |
| Monólito para dar o nome dos Suárez Couto a unha vía en Ribadeo. |
 |
| A Granxa Escola Pedro Murias nos primeiros anos. Foto tomada da exposición conmemorativa. |
 |
| Grupo de alumnos da Granxa Escola. Foto collida en http://culturagalega.gal/albumdaciencia/detalle.php?id=385. |
 |
| Os terreos da granxa, na actualidade. Vista Sigpac. |
Bibliografía:
CABANA IGLESIA, A., (2006b): O labor de experimentación e divulgación agronómica da Granxa da Devesa (1916-1936), Recursos Rurais, 1, 2: 67-74.
FERNÁNDEZ PRIETO, L. (1992): Labregos con ciencia. Estado, sociedade e innovación tecnolóxica na agricultura galega, 1850-1939, Vigo: Xerais.
OTERO, Telmo (2022): A transformación da agricultura galega no camiño da especialización leiteira: ruptura coa innovación labrega, industria láctea e modernización (1900-1980). Tese de Doutoramento en preparación, Programa de Historia Contemporánea. USC.
