ESCUDO DA CAPELA DA VIRXE DAS DORES de SANTA MARÍA DO CAMPO. Francisco José Campos Dorado

   Na Igrexa Parroquial de Santa María do Campo de Ribadeo, á man esquerda da ábsida do altar maior, atópase a capela da Virxe das Dores. Pasada a porta enrellada, a man sinistra está pendurado na parede este elegante Escudo de Armas, de bordes desiguais, posiblemente, pertencente o padroado desta capela.
   Introducimos, na redacción deste texto, o termo “posiblemente”, posto que o escudo está afirmado por catro fixas á parede, e non empotrado na parede como a maioría dos outros escudos desta Igrexa Parroquial. Isto lévanos a dubidar, de se o escudo é realmente dun maiorazgo do antigo Convento de S. Francisco (1214-1835) ou se foi trasladado aquí da antiga Colexiata de Ribadeo (1209-1852): suprimida en 1851, con data do 28 de decembro de 1852, o Gobernador Eclesiástico de Mondoñedo ordenou o Cura Párroco o traslado de “arquivos, documentos de fundacións, foros e convenios, libros, roupas litúrxicas, alfaias e demais aparellos, entre os que estaban o báculo e zapatillas do Bispo Pelaio de Cebeira..." (La Colegiata de Ribadeo, José María Rodríguez Díaz, pax. 52). É posible que por estas datas, algunhas familias donas de maiorazgos, trasladaran o seu escudo familiar, da Colexiata para o Convento de San Francisco como xa comentamos no artigo: “Escudo da Capela da Virxe do Rosario” (tamén en La Comarca del Eo, 18-Marzo-2017)
   No contorno do escudo, sobre a cartela, exterior ó campo do escudo, está gravada a lenda: “RNE I PASARON I ÑV MAR DEL BILLAR (flanco destro); NAVIA I CASTRILLÓN (flanco sinistro); AÑO 1594 (en punta). Non entendemos o significado de todo o texto do flanco destro (RNE PASARON I ÑV MAR DEL BILLAR) debido a que falta a inscrición do borde alto, e non coñecemos a lenda anterior a “...RNE” e “ÑV” podería ser NUÑO ou quizais NUÑEZ, e MAR case seguro é MARIA, pero non encontramos unha clara referencia nos nobiliarios nin chancillerías con NUÑO nin con NUÑEZ MARIA DEL BILLAR (ou DEL VILLAR)
   Aínda así, a lenda fai unha clara referencia os apelidos das familias as que pertencen os brasóns, así como, posiblemente, o ano en que se fixeron cargo do padroado da capela, isto é o ano 1594, en que como fundadores, adquiriron o dereito de maiorazgo ou de protectores da mesma.
   O escudo está cuartelado en cruz e mantén os catro cuarteis das liñaxes ó modo español, aínda que o seu contorno de flancos e xefe está realizado fora das liñas rectas da normativa heráldica, presentándose o borde do campo como parte do adorno exterior para embelecer o conxunto, expresado nun sinxelo pero elegante deseño baseado en formas simétricas que representan as puntas de pergamiños desenrolados, seguindo a moda artística decorativa de estilo orixinal ou manierista da época do Renacemento de finais do século XVI.
   Primeiro cuartel: unha torre de seis ameas á güelfa (rectangulares rematadas en punta) donxonada de outra torre de homenaxe de tamén seis ameas rectangulares, e sinistrada dunha árbore (un acivro) con dous cans atados o tronco (armas dos ACEBO; dos PARAMO; dos SARADÉN) e entre elas, un cabaleiro a pé armado de tódalas armas (vestido con armadura de aceiro, armado de alabarda que empuña coa man dereita e que a mantén cabo de si, vertical, coitela alta e fincada no chan polo couce). O cabaleiro parece un sentinela, cuxo casco con penacho e viseira cerrada, en punta e sen barretas, denota ter rango dun escudeiro ou dun fidalgo ennobrecido de pouco. Viste unha armadura completa: celada, coiraza para cubrir o corpo, manguitos e codales nos brazos, musleiras, rodilleiras, grebas ou caneleiras nas pernas, e escarpes ou calzas anchas para cubrir os pés. As figuras emblemáticas do conxunto do cuartel, parecen ser as armas primitivas dos VILLAR (como expresa a lenda).
   Nós atopamos unha referencia tardía o lema: “MARIA DEL VILLAR”, cando D. José Antonio Nuñez Presno y Farto, cura de Sta Mª de Campos (Oviedo) presenta o 17-Xullo-1762, a D.Matías de Barra Saavedra cura da Colexiata de Ribadeo, para que rexistre ó matrimonio de Dª María Agustina Miranda Osorio y Baldés y Trelles con D. Tomás Balcarce y Losada (Libro de Matrimonios Nº2 da Colexiata de Ribadeo (1720-1775) Arquivo Diocesano de Mondoñedo). Dª María Agustina é filla de D.Pedro Miranda Omaña, Marqués de Sta María del Villar e Conde de San Román, casado con Dª Leonor Eulalia de Baldés y Trelles. Non obstante, este Marquesado foi concesión posterior á fecha deste escudo de Armas pois foi outorgado polo rei Felipe V o 27 de Febreiro de 1706 a D. José de Omaña Pardo y Osorio, Decano da Sala de Xustiza no Consello de Facenda. Este título pasou o 11 de Agosto de 1977 a favor de D. José Quiroga e Valdés casado con Dª María Teresa Churruca y Vivanco (Diccionario Heráldico y Nobiliario, D.Fernando González-Doria, 1994, páx.235).
   Segundo cuartel: unha torre de seis amenas sobre tres penedos donxonada de torre de homenaxe de cinco amenas, sumando unha bandeira ondeando cara a destra e sinistrada dun escudete, apuntado en xefe, cunha banda. Pola lenda da cartela deben ser armas familiares dos NAVIA, reflectidas simbolicamente no escudete, aínda que este puidera representar armas dos CARVAJAL (en campo de ouro unha banda de sable) ou tamén armas dos CID ou dos SERNA (en campo de sinople unha banda de ouro).
Terceiro cuartel: unha ponte de tres ollos sobre ondas de auga. No flanco destro da ponte, parece que sete figuras humanas cun manto sobre a cabeza, van andando cara o escudo e intentan pasar a ponte. Segundo a lenda e data do escudo son as primitivas armas dos PASARÓN de finais do século XVI,e como tales, son de xénero bastante particular, pois ningunha descrición nobiliaria, nin antes, nin a día de hoxe, as describen deste xeito, aínda que a figura da ponte se manteña sempre na mesma ou similar forma.
Uns autores, cuxo nome recorda frei José Crespo del Pozo, describen as armas dos PASARÓN nun escudo partido: a destra un voitre pousado o natural, e na partición sinistra, pasando sobre unha ponte dous ou tres mouros, para facer etimoloxía de que os mouros “pasaron”. Desta creación “etimolóxica” tan simplista do século XIX case percibimos o sarcástico sorriso, no comentario que fai dos autores, frei José Santiago (Blasones y Linajes de Galicia, D. José Santiago Crespo del Pozo, Tomo IV, páx.145-146). Co paso dos anos, xa no século XX, outros describen as armas dos PASARÓN, nun escudo partido, onde na partición destra, hai un voitre o natural (igual que o anterior), e na partición sinistra unha ponte onde un guerreiro armado acoitela a uns mouros (nesta “recreación”, os autores déronse conta do significado “pouco nobre” que se aturaba de deixar pasar os moros en fila india pola ponte, e neste caso os moros “non pasaron”). Aquí a descrición de Pasarón propóñena como unha etimoloxía de “Paxarón” ou sexa, que Pasarón equivale a un “paxaro grande” (Heráldica de los Apellidos Asturianos, D. Francisco Sarandeses, Oviedo 1994, Reedición, páx. 276). Estas etimoloxías “á carta”, parecen fantasiosas e mesmo chistosas, pois si ben, “paxarón” e aumentativo de “páxaro” tamén o é de “páxara”. ¡En fin! creemos que os etimólogos, así como, o Dereito Nobiliario, teñen por diante unha labor complicada de ensinar, pois penetra nun bosque de disciplinas do arte, da ciencia e das letras, que están inzadas de encrucilladas de difícil acceso, para dar idea clara e precisa do significado dos seus ancestrais símbolos. Decatámonos da dificultade que encerra o estudio dos topónimos rebeldes, entre o étimo e o apelativo dun nome común, pero cando se trata de nomes propios o desafío aínda é maior, máis oculto se cabe, e precisa atoparse unha motivación clara para dar explicación o seu significado.
   Nós, tamén vamos a dar a nosa opinión, ante o que vemos. Cremos que este terceiro cuartel do escudo de armas da Capela da Virxe das Dores, describe, máis ben, que un “pasarón” é un “pasadoiro grande” por onde poden transitar unha multitude de persoas, case como en procesión, representadas nas figuras do flanco destro deste cuartel. “Pasadoiro” deriva do termo latino “passatorium”, e ten varias acepcións: 1) Lugar por onde se pasa con frecuencia. 2) Cada unha das pedras postas para atravesar a pé un regato. 3) Táboa ou madeiro colocado sobre un estanque ou sobre unha corrente de auga para atravesar como por encima dunha ponte.
Por outra banda, moitas das grafías atopadas na xenealoxía do apelido “Passarón”, están escritas con dúas “s”, pola reminiscencia latina, o que pode acreditar máis, o termo Pasarón con “pasadoiro grande”, o cal, si era moi transitado, os veciños construíano de pedra para darlle máis fortaleza (como na figura deste brasón), así, era como unha ponte estreita dun camiño secundario, para pasar a xente con máis seguridade, incluso para pasar montado a cabalo, aínda que non couberan carros de transporte, como nos anchos camiños ou vereas de arrieiría. Na Galiza, aínda poden verse deste tipo de pasadoiros antigos, atravesando algúns regos e regatos anchos que pasan polo medio de campos e de aldeas.
   No cuarto cuartel: dous lobos arrestados, lampasados e mirando a sinistra, sinistrados por unha árbore. O que significa: dous lobos parados de perfil coas patas igualadas, que se lles ve a lingua, xeralmente por ser de esmalte distinto o do corpo, que están mirando a sinistra, o lado dunha árbore máis á sinistra deles. Son armas dos CASTRILLÓN. Este cuartel, xunto có segundo, fai clara referencia a un matrimonio dos NAVIA CASTRILLÓN.
   Na Chancillería de Valladolid, atopamos referencia a litixios de Preitos Civís e Executorias de Fidalguía referentes os brasóns familiares de este Escudo de Armas. Executoria de Fidalguía de D. Juan Villar e de D. Rodrigo de Villar, veciños de San Martín de Villapedre, no ano 1525.
   Hai referencia, a un preito civil, que presenta algúns destes apelidos de Armas existentes en Ribadeo, litigado por D. Bartolomé Pérez de Tormaleo e Francisco de Pateguín, como curador de Dª Lucrecia, Dª Justa e Dª. María Pérez, veciños de Tormaleo (Ibias, Asturias), co licenciado Sr. Navia Castrillón e súa muller, Dª Mayor de Moscoso, veciños de Viveiro, e Dª. María López de Tormaelo, muller de D. Diego García de Castrillón, veciños de Ribadeo, sobre unha herdanza de Dª Mayor González, avoa das menores (24-Octubre-1614).
Outros varios: Preito de Fidalguía de D. Alonso Prieto Pasarón, do concello de Pezós, ano 1732. Preito de D. Pedro Martínez de la Lastra y Pasarón, veciño de Ribadeo, orixinario de Vilanova de Oscos, ano 1739. Preito de Fidalguía de D. Domingo Rodríguez de Bustelo e Villar, veciño de Ribadeo, ano 1771. Preito de Fidalguía de D. Francisco Javier Prieto Pasarón, veciño de Viveiro e natural da parroquia do Pividal de Abres, ano 1783. Un ancestro de D. Francisco, D. Pedro Alonso Prieto Passarón está casado con Dª Isabel Rodríguez del Valle, e son veciños de San Miguel de Reinante, onde tiveron a familia.
   Habería que ter máis datos documentados para concretar a intrincada xenealoxía dos catro cuarteis deste escudo. Pero quede así, parcialmente, como un primeiro detalle de estudo etimolóxico, pois os brasóns que se nos mostran son únicos e orixinais das tan antigas familias destas Terras de Ribadeo.

ESCUDO DA CAPELA DE ÁNIMAS E DA VIRXE DO CARMEN de Sta. MARÍA DO CAMPO. Francisco José Campos Dorado

  Na igrexa parroquial de Santa María do Campo de Ribadeo, entrando a man esquerda, e chegando ó cruceiro, atópase a Capela da Virxe do Carme e das “Ánimas”. Facendo un inciso, diremos que poden ser das “Ánimas do Purgatorio” ou ben, das “Ánimas de Bibos y de Difuntos”. Esta denominación aparece a 27 de Marzo de 1681, tardiamente á data deste escudo, no Libro da Irmandade e Confraría de Nosa Señora do Carmelo, da Igrexa Colexiata de Nosa Señora de Sta. María do Campo, cuxos estatutos foron redactados o 23 Marzo 1684 por D. Antonio Sánchez, presbítero, e polo Capitán D. Juan Antonio Sarmiento Rivadeneyra, fundadores desta Confraría de Nosa Señora do Monte Carmelo (Confrarías da Colexiata de Sta. María do Campo de Ribadeo, Arquivo Diocesano de Mondoñedo). Este apunte, de data tan posterior, fainos crer que este escudo brasonado pertence realmente a unha capelanía do antigo Convento de San Francisco (1214-1835), e non veu trasladado da antiga Igrexa Colexiata de Sta. María do Campo. Ademais, facer notar, que este escudo está empotrado na parede, e non colocado con fixas, como no caso dos escudos das Capelas da Virxe do Rosario e da Virxe das Dores, polo que da a entender que forma parte orixinal do templo.
Nesta Capela do Carme e das Ánimas, atópase a pedra armeira que presentamos (foto supra) cuxo escudo brasonado non se axusta ás normas heráldicas, pero que presume dunha preciosa e antiga pátina negra que o ennobrece no tempo, producida pola súa situación alta, sobre o fume das candeas e dos cirios, que o afumaron ó longo de catrocentos anos de existencia, e que o conservou en excelente estado para que as figuras do campo poidan ser interpretadas.
No contorno da cartela, entre as volutas do adorno exterior, está escrito: ¿HARO? - MALDO (flanco destro); NADOS – MIRAN (en xefe); DAS, CAS (flanco sinistro); TRI LLÓN (en punta). Estes son os nomes das familias as que pertencen os brasóns do escudo: HARO, MALDONADOS, MIRANDAS e CASTRILLÓN.
Na parte inferior hai unha laude (pedra cunha inscrición, infra) na que a duras penas se pode ler o que di, pois parte dela está encalichada, pintada e repintada coa mesma lechada de cal que se deu as paredes desde vello, o que produxo nalgunhas zonas unha carapela que cubre os caneiros do gravado das letras. Obsérvase que nas últimas remodelacións preservouse sen pintar, pero non se limpou, posiblemente previndo que por falta de man especializada que puidera facelo, prexudicar ou estragar a inscrición. Hoxe grazas a que a alta resolución das fotos é moi boa, con cámaras fotográficas profesionais, no laude podemos interpretar o seguinte: “ESTA CAPILLA LA FVNDARON PEDRO DE MIRANDA I FARTO DE CASTRILLON Y Dª MARIA CATALINA OSORIO PONCE DE LEON SV MVGER S...DA PONER ELLA UNA MISA CANTADA I SERMON I BISPERAS EL DÍA DE LA CONCEPCION DARASE VNA MISA CANTADA CADA SAVADO PERPETVAMENTE, AÑO 1604.
No arquivo da Chancillería de Valladolid, atópase un Xuro ou Dereito Perpetuo de Propiedade, que nos corrobora a lectura correcta dos apelidos de D.Pedro: “Juro a favor de Pedro de Miranda Farto de Castrillón. Primera mitad del siglo XVII. Código de identificación: ES.47161.AGS/2.13.2.3/CME,780,27.

Os descendentes de D. Pedro de Miranda i Farto, mantiveron o maiorazgo no Convento de San Francisco ata o ano 1835 en que se exclaustraron os monxes franciscanos e o templo pasou a ser, polo ano 1852, a Igrexa Parroquial de Ribadeo, coa mesma advocación a Santa María do Campo da antiga Igrexa Colexiata. O campo do escudo esta cuartelado en cruz ou en catro cuarteis:
Primeiro cuartel: cinco lises en aspa (dúas, unha, dúas). Son armas dos MALDONADO ás que se refire a lenda do brasón (si tivera esmaltes serían: en campo de gules, cinco flores de lis de ouro en sotuer (dúas, unha, dúas). As armas dos MALDONADO son as dos ALDAO, ALDAN ou ALDANA que algúns tratadistas as remontan a un rei suevo de Galicia, Amarico, ou a Hilderico (rei entre 523-530). Sabemos que a partir do rei suevo Remismundo (rei entre 459-469), hai unha lagoa cronolóxica de case un século da Historia do Reino Suevo de Galicia, debido a intransixencia relixiosa de S. Isidoro de Sevilla, que non quixo poñer nas súas Crónicas os nomes do reis suevos, pois eran arrianos, e ó non ser católicos el non os considerou como tales. Hoxe coñecemos o seu nome e cronoloxía grazas a outras fontes históricas, como a numismática (Monedas acuñadas en Galicia, D. Jaime Paz Bernardo, 1ª edición 1991, páx.25).
As Armas dos ALDAO andan unidas as dos ARIAS, unha das familias máis antigas e nobres de Galicia. D. Pedro Arias de Aldao, señor da Casa de Aldán (con solar na península do Morrazo, Pontevedra) estaba casado con Dª Teresa Nuñez de Temes, camareira da Reina Dª Urraca (reina en 1109-1126). Seu fillo, D. Hernán (ou Nuño) Pérez de Aldao ou de Aldana foi quen cambiou o seu apelido Aldao por Maldonado, despois de vencer e matar a Guillerme de Normandía (“un forte home avarento”) en presenza do seu amigo o rei de Francia D. Felipe, quen ó verse obrigado a conceder o cabaleiro galego as Armas da Familia Real Francesa díxolle: “Maldonadas che sexan”, pois concedeullas de moi mala gana, o que deu orixe, a que o moi ousado e valente galego fixera á variación do apelido e das súas Armas, polas da real liñaxe gañadas en liza. As primitivas Armas dos ALDAO, eran: en campo de ouro, dous lobos de púrpura (Blasones y Linajes de Galicia, frei José Santiago Crespo del Pozo, Publicacións do Mosteiro de Poio, Tomo II, páx. 40-41). D. Nuño Pérez de Aldao-Maldonado, serviu ó rei Afonso VII de Gallaecia (rei de 1126-1157), fillo de Dª Urraca (1109-1126), e coroado rei en Santiago de Compostela polo grandísimo político, prelado e Arcebispo D. Diego Xelmirez no ano 1111, quizais, o último gran caudillo do Reino de Galicia. D. Nuño Pérez Aldao-Maldonado, casou con Dª. Aldara Fernández Turrichao ou Churruchao, que son os mesmos que na xenealoxía se atopan como os Suárez de Deza. Algo así como os Sotomayor eran chamados Chariños (ibidem, páx.362).
Un dato claro da laude, é que Dª Catalina Osorio é quinta filla, dos dez fillos que tivo D. Gaspar Maldonado Ponce de León, “El Viejo”, capitán e cabaleiro da Orde de Santiago, dono no ano 1576, do coto de S.Martiño da Fraga, da Casa de Roupar e da Casa de Maldonado (Pontedeume). Os Maldonado son os proxenitores dos Marqueses de Parga e de Camarasa (Arquivo de Medinaceli-Camarasa, sección I, cartafol 1º, nº13). D. Gaspar, estaba casado con Dª Marina Osorio, filla do licenciado D. Bernardino Rengifo de Santo Domingo e de Dª Catalina Osorio, quen, xa viúva, lle outorgou escritura de dote na Cidade de Mondoñedo o 24-Agosto-1567. D.Gaspar, gañou a executoria de fidalguía na Chancillería de Valladolid no ano 1597 (Blasones y Linajes de Galicia, José Santiago Crespo del Pozo, Volumen II, páx.46-47).
Na cartela do escudo a lenda de MALDONADOS está clara, e non ten dúbida a descrición antedita, pero estas mesmas Armas apuntan a que puideran ser Armas familiares dos OYA (en campo de azur, cinco lises de ouro colocadas en aspa ou sotuer) cuxo cambio de esmalte no campo puidera ser debido a unha forma de brisar as armas un fillo segundo (Heráldica y Derecho Nobiliario, Curso de Licencia, Hidalguía 1961, páx.133). Non é este o caso, pero queremos deixar esta pequena nota, pois as Armas primitivas dos OYA, aparecen no capela de San Antonio e San Xosé desta mesma Igrexa de Sta. María do Campo, que veremos nun próximo artigo.
Por outra banda, puideran tamén ser Armas familiares dos ALVARADO: en campo de ouro, cinco lises de azur en aspa; cuxas Armas primitivas eran: en campo de azur un castelo de ouro, surmontado dunha aguia de ouro. Estas Armas primitivas dos ALVARADO, parecen ser as que aparecen no quinto cuartel do “Escudo de armas da Rúa da Atalaia” (tamén en La Comarca del Eo 4-Febreiro-2017).
Segundo cuartel: as cinco doncelas dos MIRANDA (cuartel explicado en “Escudos de armas da Casa dos Miranda”, tamén en La Comarca del Eo, 3 de Decembro de 2016)
Terceiro cuartel: unha árbore sinistrada dunha torre ameada con homenaxe (con outra torre ameada encima) na que parece haber sumado un pavillón arborado ondeando cara sinistra, e o todo sobre unha terraza (un solo ou chan) e ondas de auga. Son Armas dos CASTRILLÓN, da familia de D. Pedro Miranda i Farto, como nos di a laude. Queremos facer notar, que a árbore dos CASTRILLON descrita nos nobiliarios é un loureiro de tronco recto, pero esta árbore que aquí vemos ten dúas ramas tronzadas moi grosas, polo que representa un loureiro moi vello, posiblemente das Armas Primitivas dos CASTRILLÓN, pois neste brasón, aparece o pavillón sumado ó homenaxe e faltan dous lobos pasantes en pau (dous lobos camiñando, un sobre do outro).
Cuarto cuartel: dous lobos ravisantes ou cebados (que traen unha presa na boca, un cordeiro pequeno) parados cara a destra e colocados en pau (colocados un sobre do outro). Son armas dos HARO, como parece dicir a lenda do flanco destro, pois case non podemos lela, e si o brasón tivera esmaltes, serían: en campo de prata dous lobos de sable pasantes, en pau, cebados dun cordeiro. Dubidamos, porque para que as armas dos HARO estiveran completas, deberían estar enmarcadas en bordura de gules, con oito aspas de ouro. O apelido HARO é vasco, cuxo membro destacado D. Diego López de Haro, foi VIII Señor de Vizcaya, de Haro, Álava, Najera, Buradón e Grañon (Dicionario Nobiliario, Fernando González-Doria).
Este cuarto brasón dos lobos, puideran (¿mal?) interpretarse como dous lobos pasantes lampasados (andando cara a destra e véndoselles a lingua, xeralmente de esmalte distinto o corpo). A lingua destes leóns, non parece tal, pois é moi grande, e parece verse ben, un animal pequeno entre as fauces de cada un dos lobos. Si en vez de ravisantes ou cebados, foran lampasados, serían Armas dos OSORIO: en campo de ouro dous lobos de gules, pasantes, colocados en pau (de cor vermella e colocados un sobre do outro) (ver “Escudos de armas da Casa dos Miranda, tamén en La Comarca del Eo, 03-Decembro-2016). Quizais, grosso modo, se non se contradixera á lenda da cartela, puidera dicirse que esta conformación, OSORIO, sería correcta, pois estaría xustificada polos apelidos do matrimonio, que nos describe a laude, entre D. Pedro Miranda i Farto e Dª Catalina Osorio Ponce de León.
Na Chancillería de Valladolid, hai executoria dun preito litigado por D. Diego de Toledo, como marido de Dª María Osorio Ponce de León, veciños de Toledo, con D. Juan Ponce de León, irmán da anterior, señor de Polvoranca (Madrid) sobre restitución de bens do vínculo e maiorazgo fundado por D. Antonio Ponce de León e Dª Ana Osorio, seus pais (Ano de 1598). ¿Quizais Dª Catalina (casada en Ribadeo con D.Pedro) sexa parente próxima de Dª María e de D. Juan Ponce de León, señor de Polvoranca, de Madrid?. Non sería tan raro, que así fora, pois veciños de Ribadeo en Madrid hai varios centos, dos actuais, e dos de fai centos anos. Dicíase, aló polos anos sesenta, que máis do cinco por cento do Corpo Diplomático Español era de Ribadeo, e... ¡polo que estamos vendo, quizais se quedara moi curta a apreciación!. Como podemos ver, á Heráldica do Concello de Ribadeo, debemos dedicarlle un máis profundo estudo, pois salvo raras excepcións, Ribadeo mostra polas súas rúas, igrexas e capelas, os máis altos brasóns da Nobleza do Reino de Galicia. ¿Por que Ribadeo era, e debería de seguir sendo, tan atractivo nos séculos XV, XVI, XVII as familias fidalgas do Reino?.
Ten unha resposta obvia e moi sinxela de responder: Ribadeo era o Porto Natural Marítimo Comercial máis importante da cornixa Cantábrica, onde se movía moito diñeiro, tanto para o comercio da Ruta das Indias, como para servir de base de aprovisionamento e pertrechamento para as navegacións da Ruta de Flandres, pois a principios de 1627 había 14 barcos de Flandres distribuídos entre A Coruña, Ribadeo e Pasaxes (España, Flandes y el Mar del Norte, D. José Alcalá-Zamora y Queipo de Llano, páx.200). Hoxe en día, Ribadeo non está aproveitando a súa magnífica situación xeográfica, e Portos de Galicia está facendo portos artificiais ó seu redor, gastando centos de millóns de euros, e non entenden absolutamente nada para o Comercio Marítimo de Ribadeo, e dentro de un par de anos máis, os barcos que entren en Ribadeo van ter que entrar con rodas en vez de con hélices de propulsión.

O RELOXO DE RIBADEO, artigo de Pancho Campos Dorado

 Buscando no Arquivo do Concello de Ribadeo datos sobre algúns temas nos que estamos interesados, atopeime cunha serie de notas dende o ano 1563, sobre acordos que se fan na “casa del relojero” e reparacións dun “Relox” que había en Ribadeo, supoño que sería o da Torre do Reló, pois son pagos do Concello o Mestre Pedro, reloxeiro e cerraxeiro que fai as rutinas de darlle cuerda, limpeza, engrase e reparacións varias que se presentan ó ano.
 Nin nos “Apuntes sobre Ribadeo” de D. Fernando Méndez Sanjulián (1884), nin nas “Efemerides Rivadenses” de “Áhn-Thón” (1893) se fai referencia a este reloxo. Posiblemente porque ámbolos dous autores non lle deran a importancia que ten un reloxo do século XVI, pois coñecíano de tódolos días, pois eran contemporáneos da Torre do Reló que no século XIX aínda estaba en pé. Igual que nos pasa hoxe coa Torre dos Moreno, que a primeiros do século XXI está aínda en pé e ó pasar mirámola sin fixarnos en detalles, e da que se dirá nas súas Efemérides do século XXIII, o fermosa que era e o ben que lucía como edificio simbólico do noso pobo...!!
 Das actas do Arquivo, despréndense notas como: un acordo do 3  - Agosto - 1563 na “casa del relojero” ante o alcalde maior Sr. Ribadeneira; o alquiler da “casa del relojero” (1564); un pago o reloxeiro o 19 - Xaneiro - 1565; outro pago do salario anual de 2 - Xaneiro - 1566; pago o Mestre Pedro de Xances, Xauces ou Yances 20 - Xaneiro - 1566 donde se relata unha reparación importante que se lle fixo o reloxo, entre outras cousas, o amaño de nove dentes dunha roda e o amaño dun piñón, avería que levantou traballo ata o 18 - Marzo - 1566, cuxo relato ocupa varios folios... e un longo etc de máis notas sobre aquel, sin duda, magnífico e caro reloxo, obra da mecánica máis fina naqueles tempos da forxa e da fragua.
 Se entramos na Wikipedia, vemos que o primerio reloxo mecánico foi construido por Richard de Wallingford, abad de San Albano, Inglaterra 1326. O segundo, construido en Padua, 1344, por Santiago Dondis... En España o máis antigo reloxo de torre con esfera data de 1378, na catedral de Valencia. Outro na catedral de Barcelona en 1393, o de Cuéllar (Segovia) de 1395 e o da catedral de Sevilla de 1396, que se inaugurou o 22 de Xullo de 1400 en presencia de Enrique III (“El Doliente” (1390-1406) da Casa de Trastámara, primeiro Príncipe de Asturias)
 Pois ben. ¿De donde sacaba rentas o Concello de Ribadeo para o dispendio de comprar e manter un reloxo de torre no século XVI? pois non era barato e poidéramos decir que era un verdadeiro luxo ter un tamaño reloxo público. Hoxe en día sigue sendo un luxo, e só existe en Ribadeo un reloxo de torre mecánico, o da igrexa de Sta. María do Campo, que está totalmente “trucado” para que sone. ¿Verdadeiramente eran rentas as que entraban no Concello de Ribadeo no século XVI?. Na documentadísima obra “La Colegiata de Ribadeo” de José Mª Rodríguez Díaz, hai un parágrafo na páxina 13 que fai entrever unha posible historia: “D. Pelayo de Cebeira, obispo de Ribadeo, morre o 3 de Noviembre de 1218. Foi enterrado na Colexiata nun sarcófago de cantería bruta elevado a tres cuartas da terra sobre catro pedestales do mesmo material e situado no trascoro frente a porta principal. Na tapa do sarcófago había gravada unha cruz e un báculo"... comentario do padre Flórez do ano 1764, que expresa e insinúa unha realidade afastada no tempo... testimonio da pervivencia dunha profunda devoción popular hacia a persoa do bispo Pelayo. Devoción que estivo latente no pobo de Ribadeo durante máis de cinco séculos... Os fieis acercábanse o sarcófago a tocar “os rosarios e as súas cabezas dolientes e facer outras accións de devoción e piedade indiscreta e prohibida... O bispo de Mondoñedo, D. Manuel Francisco de Navarrete y Ladrón de Guevara, en visita pastoral a Colexiata de Ribadeo, de 3 - Noviembre - 1701, entre os mandatos, dicta un, o 35, polo que prohíbe estas expresións de adoración e ordena que se desterren estas costumes dos fieis... prohibidas polas bulas papales e o Santo Concilio. O bispo mandou abrir o sarcófago para ver se o corpo estaba incorrupto”.
 Naturalmente o cadaver non existía. Polo tanto, según o criterio daquel malévolo bispo Ilmo. Ladrón de Guevara, “non había proba evidente de santidade do bispo Pelayo”. Gustaríame a min saber a cantos corpos incorruptos de santos lles rezaba “a súa Ilma.”. Por suposto, non lle rezaba a ningún, pero ben que se apurou a levarse o báculo de Pelayo (1199-1218), feito no obradoiro de Lemosín, de cobre dourado, esmaltado e con turquesas, que logo venderon a un marchante catalán, para facerse con cartos, e hoxe atópase no Museo de Cataluña en Barcelona. Tamén se levaron os zocos episcopais, feitos de madeira e pel de cabra e becerro, que hoxe se poden contemplar no Arquivo da Catedral de Mondoñedo.

 Pero volvendo ó tema do reloxo de Ribadeo, ¿tiña a Colexiata de Ribadeo tanta limosna pola devoción ó bispo Pelayo, que o Concello acumulaba rentas do “turismo” que chegaba no século XVI, que podía permitirse o luxo de comprar un reloxo de torre e atender o seu mantemento? Posiblemente si... ou non!!! Pero para Ribadeo, aquel mandato do bispo de Mondoñedo, foi un feito garrafal para a economía do pobo, pois pasada a devoción polo bispo Pelayo, acabado o peregrinaxe de xente, que era esencial para o comercio da vila que era quen pagaba impostos o Concello.
 Por outro lado, ¿que foi do “Relox” da Torre do Reló? ¿É posible que cando se tirou dita Torre do Reló, e se pasou a devoción de Sta. María do Campo da Colexiata, para o Convento de San Francisco, pasara o reloxo para a nova torre que hoxe hai na igrexa de Santa María do Campo, sustituíndo a antigua espadaña do convento?
 Se isto é así, temos un reloxo do século XVI na torre da igrexa. Quizais debera inspeccionalo alguén que entenda, para ver se ten algunha marca de fábrica. ¿Se non é así, que foi do antiguo “Relox”? ¿Levou o mesmo camín que o báculo e os zocos?. Non sería extraño, nin raro que así fora, pois todas as “Antigüedades Ribadenses” contemplan un riquísimo e amplísimo patrimonio, do que Ribadeo podería vivir folgadamente só ensinándollo ós visitantes, desaparecen do pobo polo arte de birlibirloque. ¿Cando será o día que o Concello se implique na construcción dun Museo etnográfico, marítimo, arqueolóxico, etc. etc... incluso unha Galería de Arte cunha pinacoteca permanente, construir un Palacio da Música, obras arquitectónicas amplias para a poboación que somos, e non tan escasas como as que hoxe hai, casi medio-chabolistas, para poder desenrolar as actividades da Banda Municipal e a Escola de Música, a Coral Polifónica, as bandas de gaitas e tambores, etc.etc.?
 Temos absolutamente de todo, pero desgraciadamente repartido por outros pobos donde se nos adiantaron na Conservación do Patrimonio. Hai por aí “seudomuseos”, en lugares incluso máis pequenos dos que eu critico en Ribadeo, donde colgan un gadaño das patacas, outro de aterrar, un foucín do trigo e un lampo do monte, unha gadaña, unha serra, un tronzador e unha barrena, e xa teñen un museo etnográfico, cun montón de visitantes o ano. Nós temos: o báculo en Barcelona; os zocos en Mondoñedo; centos de útiles do neolítico de Louselas en Vilalba; os cadros de Dionisio Fierros en Madrid; os de Benito Prieto Coussent en Granada; restos de naufraxios da Ría de Ribadeo, en Vigo, en Bueu, e a saber onde máis; un cañón de náufragos na Cruz Roxa en Lugo, a Diadema de Ribadeo no Louvre de París, o Carneiro alado de Ribadeo supoñemos que no Museo de Lugo... centos e centos de pezas expoliadas do noso patrimonio, en cerámicas, ánforas, canóns, bolaños de fragatas, urcas e galeóns... ¿Ata cando vai continuar isto? e o que é máis grave ¿saberemos algún día esixir o que é noso, do patrimonio de Ribadeo? ou diránnos aquelo de: “Si te he visto no me acuerdo” ¿Hai algún órgano administrativo do goberno municipal donde se levante acta do que se están levando, sexa quen sexa o organismo oficial que os leve? ¿Hai algún arquivo no Concello sobre o tema coa descripción das pezas levantadas, situación onde se atoparon e quen as leva, e para onde van, pois logo quédanse desperdigadas por aí... e quen o sabe?
 ¡Pois senón o hai, debera habelo, así que alguén debe poñerse o chollo, que non vai ser pouco, pois hai ao menos sete castros e máis asentamentos arquolóxicos nos terreos do propio concello, pecios na Ría de Ribadeo e asentamentos doutros restos arqueolóxicos submarinos donde se atoparán pezas de cerámica, de madeira, de ferro, de estaño, quizais de bronce, de plata, de ouro, e múltiples útiles de uso diverso, restos históicos cos que se poden facer coleccións de tódolos xéneros, pois hai para dar e tomar... ¡Pero non podemos deixar que “desaparezan”!

Pancho Campos Dorado

Presentación de 'La Colegiata de Ribadeo' (II)

Como estaba anunciado, venres tivo lugar a presentación do libro 'La colegiata de Ribadeo'. D. Jacinto fixo un comentario do libro parte a parte, e o autor, un repaso en particular da parte dorrespondente á historia máis antiga, resaltando que se o libro ten posibilidades de novelado, non é unha novela, senón un libro que tenta achegar a historia.
Estando na mesa, non puiden tomar moita nota de todo o que alí sedixo. Deixo a continuación só a miña intervención:

La colegiata de Ribadeo
José Mª Rodríguez Díaz
D.L.S-51-2011

Comecei a ler o libro que nos ocupa dun xeito moi diferente de como o rematei. Comecei a ler o libro dun amigo e rematei cunha novela na imaxinación e as ganas de saber máis.
Noutras presentacións, sendo a persoa que menos sabía do tema, limitábame a facer unha semblanza do autor e relacionalo co seu escrito. Neste caso, podo asegurar que cumpro coa condición do parágrafo anterior: confundía tranquilamente colexiata e convento de S. Francisco. Mais, co permiso das dúas persoas que me acompañan e que coido que todo o mundo coñece, unha presentación sería redundante. Permítanme facer das miñas palabras algo informal, que non inexacto, confiando en que eles suplan coa súa intervención a miña informalidade.
A obra foi referida polo autor como un opúsculo. Ten o seu nacemento nun artigo que da a coñecer os resultados de longas indagacións, e si, é pequeño, pero coido que é un libro, non un artigo, estudo nin un opúsculo. En todo caso, e como teño falado con el algunha vez do tema, deixaríao nun xenérico 'obra'. E pénsoo coa mesma idea de fondo que me fai dicirlle ó autor que hai cousas que fixo mal: sen contar documentos nin fotos son cincoenta páxinas, pero diría que unha lectura detida do escrito da para extenderse en explicacións e consecuencias varias veces máis do que ocupan as súas páxinas, que coido contan no seu interior con información para ser explicada de xeito divulgativo en máis de cincocentas. Foi ise pensamento, e tamén sentemento, o que me fixo saltarme o protocolo inicial para tentar dar algunha pincelada que me doe que poidera quedar entre as moitas que non se darán aquí por falta de tempo.
Foi tamén o que me fixo recorrer a José Mª para que me explicara algún detalle que non chegaba a acadar, porque non tiña a bagaxe abonda como para interpretalo correctamente, ou ir á procura do diccionario en internet para, recorrendo a unha páxina sudamericana, atopar a verba 'recle', que me dificultaba o entendemento dunha pasaxe. É pois difícil de ler? Non, senón só unha sinal de que pode ser lido con diferentes profundidades sen problema.
Pois, que tipo de libro creen que é este? De historia, acaso? Sobre Ribadeo? Relacionado cun edificio? Por suposto, a resposta a todo o anterior é si. Pero imbrícase na xente e na sociedade que presenta de xeito que tamén parece tratar de temas recentes ou de actualidade, mesmo de futuro, con casos de corrupción ou intereses económicos, con connivencias entre igrexa e poderes públicos, mesmo ás veces cunha narrativa que leva cara á novela. Deixando, en calquera caso, a cabeza amoblada para poder desenvoltar unha historia novelada o mesmo lector ou a mesma lectora.
Coñecer o pasado para construír o futuro impulsa a recuperación da memoria. Algo que parece que se enfronta co 'carpe diem', pero que na realidade compleméntao. Así se complementa o libro de José Mª coas nosas necesidades. Exemplos? Recollo xa na páxina sete unha frase, 'titánico esfuerzo de un pueblo que, consciente de sus derechos (…)'. Está claro xa que o libro non fala só de historia, senón das leccións da historia, incluídos o pulo popular, os fraudes, a economía municipal... E isto, vese que xa se pode observar no prólogo.
Ó ler, pódese ver o conxunto ou detalle a detalle. Aquí, pódese elixir, sen que suceda o descrito pola metáfora que indica a posibilidade de que as árbores non deixen ver o bosque. Por poñer un par de exemplos, pódese elixir un destaque da cita das obscenidades no lavadoiro ou o máis xeral regulamento, por mandato do bispo, da regulación da vida no cabildo eclesiástico e civil, ou optar por quedarnos un so dos apartados do binomio vida espiritual floreciente e dexeneración, que de ambas cousas houbo.
Amosa o libro, dentro das inxerencias igrexa-poderes civís, diferentes posibilidades e mesmo tratos nos que gostaría estar presente para ver o seu desenvolvemento, como se chegou a eles; tratos que en calquera caso déixase traslocer que tiveron o pobo detrás, apoiando a solución.
A colexiata tampouco se pode tomar como algo illado. Abonda con dicir que estivo relacionada co porto polo dereito de anclaxe de que disfrutaba para obter fondos. Ou, retomando a economía noutro sentido, pódese facer a traverso dos datos do libro, unha idea do valor relativo das cousas materiais e espirituais nalgunha época. Afondando na economía, cando se tratou de refacer a colegiata, mesmo podemos atopar unha certa relación co actual Gaiás, coa obra pasando en pouco tempo dunha valoración de 230 000 reais a 750 000 reais...
Saen nas páxinas que se comentan tamén persoeiros de sona en Ribadeo: Antonio Raimundo Ibáñez aparece facendo xestións primeiro dun xeito totalmente desprendido, sen compensación, aínda que logo, á vista dalgúns acontecementos no tempo intermedio, volve á capital do reino a facer outra tanda de xestións, pero xa con dietas que triplicaban as dun arquitecto traído para inspeccionar a nova obra. Que foi o que ocorreu no medio? A que parece unha novela?
A colexiata foi cerrada por ruína vai camiño de 250 anos, no 1777. Coa idea de facer unha nova. Con perda de datos históricos na demolición. Sen chegarse a ver unha nova construcción despois... Completouse un ciclo histórico. Quizáis tamén no pulo dos ribadenses, certificado polo feito de que deixaron suprimir a colexiata no 1851, sen rechistar abondo, aínda que se continuara falando do tema por longo tempo. Quizáis xa estaban afeitos a falar pero non actuar.

ESCUDO DE RIBADEO (II). Francisco José Campos Dorado

-Este artigo é continuación de Escudo de Ribadeo (I)-
Reconstruír o pasado dende o presente, utilizando materiais conservados e ditos da tradición popular é unha empresa ousada, pois non temos a seguridade de que as costumes permanecesen inmutables o longo do tempo. Pero tamén é certo que non podemos negar que existen crenzas que perduran no tempo, conservando trazas verídicas do pasado, que ben contextualizadas poden ser un elemento útil de investigación. En todo caso a análise meticulosa das nosas tradicións, achegará gran coñecemento sobre a nosa cultura. Para seguir coa análise do significado do Escudo de Ribadeo (I), temos outro indicio, tan antigo como o escudo da fachada do Levante da capela da Virxe do Camín, de que quen exercía a Xurisdición Marítima do porto de Ribadeo era unha dignidade eclesiástica, e está na tradición, por tódolos ribadenses coñecida, de chamar “Pazo ou Casa do Obispo” a unhas ruínas situadas en Cabanela (foto 1)

Examinemos a cuestión. ¿Onde está situada a “Casa do Obispo”?. Nada menos que está na “primeira liña da praia” de Cabanela, que era o lugar onde se embarcaba e desembarcaba a maior parte das mercancías de importación e exportación do Porto de Ribadeo, mesmo coas calas de Porcillán e Guimarán, medio protexidas do embate e das vagas de mar pola Illa de Guimarán, hoxe desaparecida (Carta de navegación da Ría de Ribadeo de 1776, cota 43). E preguntámonos ¿alguén imaxina o bispo vivindo no peirao de carga/descarga do porto, pois para iso servía a praia de Cabanela? ou ¿alguén viu en algún sitio un pazo bispal fora do recinto da catedral ou nun paraxe moi alongado dela? Non, non é normal que isto ocorra e por aqueles tempos a igrexa principal de Ribadeo era a Real Colexiata do bispo Pelayo Cebeyra e estaba no campo (Santa María do Campo) e anteriormente a Igrexa de Santiago de Vigo, na Vilavella.

Restos en Cabanela, co actual auditorio ó aire libre ao pé.

¿Entón por qué, en Ribadeo, chamamos Casa do Bispo a un edificio, en ruína total desde tempo inmemorial, situado preto da praia de Cabanela? Mesmo Francisco Lanza di que puidera ser onde estaba a Torre das Cabanas (Ribadeo Antiguo, páx.145). Pois ben, nós cremos que era a Casa da Alfándega cuxa administración rexentaba un prelado, ou outro encargado, ás ordes do bispo que era quen tiña a Xurisdición Marítima do Porto de Ribadeo e os beneficios que iso reportaba. Nótese que esta Casa da Alfándega deberá datar de antes de 1369 (data en que se fai cargo o Conde de Ribadeo de cobrar os impostos) polo que as ruínas de Cabanela, son ruínas posiblemente do século XII-XIII, as máis antigas dun edificio de Ribadeo, e que deberan estar máis protexidas por Patrimonio, pois están desfacéndose, como case todo o patrimonio antigo de Galiza, e non falemos da barbarie que se está cometendo cos castros abandonados no medio das plantacións de eucaliptos...!!!
A capela da Virxe do Camín é de arquitectura románica con arcos nalgunhas das fiestras de medio punto abucinados, propios do século XI, XII e XIII, e con posibles reformas do século XVI. Na Casa do Bispo, os arcos da porta e da fiestra que quedan en pé, son arcos escarzanos, os cales tamén eran usados no estilo románico. Se esta casa era naquel tempo o edificio da “alfándega” do Bispo, tamén datará esta parede dun daqueles séculos sinalados, e moi posiblemente sexa, a máis antiga alfándega do Norte da Península Ibérica.
O nome de Casa do Bispo, é fácil de entender que sexa unha forma popular de chamar as cousas por quen as fixo, ou por quen lles saca algún proveito, o mesmo que ocorre, por exemplo, coa Torre dos Moreno, que é unha casa onde non viviron nunca os irmáns Moreno, senón un edificio feito e explotado por eles en apartamentos e pisos en renda.
¿Cómo esta distinción da administrativa marítima chega a ser o Escudo de Armas de Ribadeo? Pois ben. Cando o rei Henrique II de Trastamara, lle concede o Condado de Ribadeo a Pierre de Villaines en 1369, concédelle tódalas rendas do Condado: “almojarifadgos, yantares, alfándegas, escribanías, diezmos e alfolís” (Ribadeo Antiguo, páx.44). Isto quer dicir que aquela prebenda da Xurisdición Marítima da alfándega que antes tiña o bispado, pasou a ser privilexio do Conde de Ribadeo.
Algún dos condes, non sabemos cal, mandou gravar na fortaleza estas armas da Xurisdición Marítima, a chave en pau sobre ondas do mar, e quizais fora, Rui Davalos o Bo Condestable, que comprou o condado seguramente para sacarlle proveito, e a alfándega marítima era unha das proveitosas rendas que lle correspondían ó cargo. Sabemos de certo que estas armas estaban ciceladas na fortaleza en 1722, polo preito que houbo entre o Concello, a Cofradía da Santísima Trinidade e o Bispado, cando se renovou a pedra do escudo da capela da Atalaia, que o “brasón dunha chave sobre ondas do mar”, estaba “non solo no escudo da Atalaia, senón tamén sobre unha porta falsa da fortaleza e torre da vila, e no frontis e sobre a porta principal de esta dita vila e torre do campanario” (ibidem, páx.6). Aquel brasón gravado na Virxe do Camín, xa pasara en 1699 (ibidem, páx.5) a ser asumido polas autoridades locais como as armas do Concello. Pero obsérvese, que na fortaleza estaba gravado sobre a “porta falsa”, isto tamén quer dicir que o escudo estaba sobre unha porta accesoria que daba seguramente a un recinto interior da fortaleza, e estaba gravada como un dos privilexios dos condes, non como escudo de armas deles, que como todos sabemos os Davalos, os Villandrando, os Hijar ou os Alba teñen outras armas de liñaxe.
Pero o Concello de Ribadeo, aínda que xa condado en 1369, non por isto perdeu o apego á xurisdición eclesiástica posto que dende o século XIII Ribadeo ía adquirindo elementos de ámbito relixioso monástico que o seguirán caracterizando ata o día de hoxe: os conventos de Santa Clara e o de San Francisco dan crédito disto, pero sobre todo, coa construción da Colexiata Real en 1270 coa que mantivo altos honores e privilexios, aínda despois de mudar a sede episcopal, en 1233, para Vilamaior de Vallibria, o actual Mondoñedo. Foi unha gran perda para Ribadeo o ver arruinar o edificio da Colexiata de Santa María do Campo e non habela restaurado en 1852 cando o Concello se dirixiu a reina Sabela II, cuxa petición foi ignorada absolutamente, e volvéuselle a pedir a Afonso XIII, e en 1903 o proxecto foi esquecido definitivamente (La Colegiata de Ribadeo, José Mª Rdguez. Díaz, pax. 53). Como di o dito, “temos que acordarnos da nosa historia, senón estaremos condenados a repetila”. Tamén queremos facer mención a outro dos máis antigos escudos de Ribadeo que aparece nos Nobiliarios (figura 2),
pero do que non se sabe dun gravado de pedra armeira semellante en Ribadeo: en campo de gules seis caldeiros de ouro. Non se coñece data deste escudo.
Segundo relata D. Modesto Costa y Turell na Ciencia do Brasón de 1858: “a palabra “gules” en heráldica e a cor vermella, parece ser que foi traída polos cruzados de Terra Santa. “Ghiul” en turco, significa “rosa”, xenérico de todo o que é encarnado, e os que traen esta cor no campo do brasón, están obrigados a socorrer os que están "oprimidos por inxustiza”. ¡Non che digo... hospitalidade, socorro e cultura reborda Ribadeo: Santa Clara, San Francisco, San Lázaro, San Roque, San Miguel, San Clemente, San Luís...! Por outra banda, os caldeiros eran antigamente marca dos rico-homes, que daban os reis por insignias ós cabaleiros os que facían Grandes do reino. Posiblemente este escudo fora concedido por Fernando II, en 1183, cando eleva o rango de Ribadeo a Vila Real. Pero quizais os caldeiros tamén poden interpretarse co significado a inversa: “a entrada de rendas polo porto de Ribadeo que facían grande o reino”, polo que, Afonso IX (1188-1230) ou Fernando III “O Santo" (1217-1230) lle concede tal distinción a Ribadeo. O cal, tampouco sería de estrañar, dado que o transporte terrestre era moi penoso e lento e a chegada dun barco a porto con mercadoría diversa, debía de ser como a chegada dos “reis magos”, pois daba traballo de varios días, a veces de semanas, a todo o pobo. Logo distribuír a mercadoría daba traballo a moitos veciños do contorno e ós negocios da comarca. Actualmente, Ribadeo ten un movemento portuario de un millón de tonelada ano, cuxa mercancía é toda de exportación, non hai ningunha importación, polo que o porto ten unha economía “terceiromundista”: só exporta, nada recibe. E algúns xerifaltes da administración portuaria de Galiza están encantados e dando as grazas, pola boa xestión que están facendo ¡manda truco ver a que chegamos! ¿Non haberá cursiños de Administración Marítima en Róterdam para que vaian estes señores aprender algo do que significa Tráfico Marítimo e Rendemento Portuario con Beneficio?. ¡Qué cruz temos...! ¿Non? ¿Hai máis escudos de armas de Ribadeo que asemellen dignidade eclesiástica?. Si por certo.
--
Continúa en ESCUDO de Ribadeo (III)

ESCUDO e LAUDE DA CAPELA DA VIRXE DO ROSARIO DE Sta. MARIA DO CAMPO. Francisco José Campos Dorado

Dentro da Igrexa Parroquial de Sta. María do Campo de Ribadeo, ó lado destro da ábsida do altar maior, está a Capela da Virxe do Rosario e a continuación a Sancristía. No frontal esquerdo, xunto do seu altar, está esta pedra armeira, case cadrada que presenta un escudo de armas semicortado e partido, cuxa composición sirve para representar a liñaxe de tres ramas familiares: 1) Avó paterno. 2) Avó materno e 3) Avoa paterna (Compendio Heráldico, Arte de Escudos de Armas, Presbytero D. Pedro Joseph de Aldazaval y Murguía, 1775, Libro I, páx.46)

O adorno exterior é tan sinxelo como expresivo, pois semellan ser enclaves de afirmación, dispostos para cravar con cravos o escudo á cartela de pedra que lle sirve de base. Para a numeración e descrición dos cuarteis, tomamos a orde establecida na obra citada, e tamén da “Heráldica Española, El Diseño Heráldico” (D.Luis F.Messia de la Cerda y Pita, páx.131). Por outra banda, para unha mellor definición das armas, daremos os esmaltes de cada brasón, segundo se describen nos nobiliarios, pois este escudo carece deles.
Primeiro cuartel (cantón destro do xefe), aparece unha cruz cargada de cinco veneras. Son armas dos ARMESTO (en campo de azur unha cruz de prata cargada de cinco veneras de ouro, unha en cada brazo e a quinta no centro // outros ARMESTO presentan: en campo de azur unha cruz gamada de ouro, cargada de cinco veneras de prata e gules).
Segundo cuartel (cantón destro da punta), sobre ondas unha torre de catro ameas donxonada con torre de homenaxe de tres ameas, ambas de portas adxuradas (abertas) e dúas árbores arrincadas (desenraizadas ou coas raíces á vista) unha a cada flanco da torre. Parecen ser armas da Casa de D. Sancho Marqués e de Dª Inés López de Vaamonde, veciños de Ribadeo, cuxa filla Dª María Marquesa de Miranda, falecida en 1639, funda a Capela da Inmaculada Concepción da Catedral de Mondoñedo (Heráldica del Municipio de Mondoñedo, Dª Olalla Rúa Veloso, 2005, páx.34). Tamén puideran ser armas dos Castrillón, que desde moi antigo emparentaron con ramas familiares dos Miranda.
O terceiro cuartel, neste caso, a partición sinistra, está ocupada enteiramente por unha torre redonda con seis ameas triangulares ou á xibelina (de ameas fendidas), donxonada dunha torre de homenaxe con catro ameas tamén triangulares, e o todo mazonado (gravado con liñas que significan as gretas da xunta entre pedras de cantería). No adarve da torre asoma a cabeza dun home que toca un corno de caza, e cargado no castelo, tres bustos con brazos, de homes sentados de fronte a un lado dunha mesa, sobre a que están dúas fogazas de pan ás cabezas e no centro un coitelo inclinado coa punta alta e o fío cara a sinistra. Claramente, son tres comensais dispostos a comer á mesa. Posiblemente, esteamos ante un escudo cun brasón único, dos máis completos e descritivos do por que do brasón das antiquísimas armas da Casa de RON, que son orixinarias das Terras do Condado de Ribadeo, que abarcaban un amplo territorio do antigo Reino de Galiza (algunhas, hoxe do Principado de Asturias).
Na bordura desta partición sinistra, reza a lenda: “A (en xefe) ESTE SON COMEN (flanco sinistro) LOS DE RON”(en punta) (A ESTE SON COMEN LOS DE RON). Esta lenda descúbrenos, sen dúbida, unha das ramas xenealóxicas principais das liñaxes a quen pertence o escudo. D. José Santiago Crespo del Pozo, na súa extraordinaria obra Heráldica: “Blasones y Linajes de Galicia”, Volume IV, páx. 371, fai constar que: “xa o Licenciado Molina advertía que os desta Casa de Ron, facían tocar un corno polas rúas para que todos os que quixeran comer, fosen a súa casa” (Descrición do Reyno de Galizia, ano de 1550). O que nos da fe do humanos, solidarios ou caritativos que debían ser os membros desta familia coa xente do pobo onde habitaban, pois invitaban a comer os veciños, supoñemos que despois das cacerías, e polo que da a entender a relevancia do brasón, con bastante frecuencia.
Polas súas Armas, o escudo presenta a liñaxe de D. Gonzalo de Armesto, da Casa de Veiga de Forcas, ascendente dos Marqueses de Viance e dos de Villaverde de Limia. Testou en 1630, e estaba casado con Dª Ana Ron Valcarcel, filla de D.Pedro Valcarcel Ron e de Dª María Armesto Balboa, neta de D. Juan Saco de Armesto e de Dª Beatriz de Balboa. Un fillo, D. Antonio de Armesto e Ron, sigue a liña dos Marqueses de Viance e de Villaverde de Limia. Outro fillo, D. Matías de Armesto e Ron Valcarcel, sigue a liña da Casa de Veiga de Forcas. (Notas xenealóxicas sacadas do arquivo de D. Alexandro Pedrosa Neyra, citadas por D. José Santiago Crespo del Pozo, “Blasones y Linajes de Galicia”, Volumen II, páx. 127).
No frontal destro xunto deste altar da Virxe do Rosario hai unha laude (pedra cunha inscrición) na que podemos ler: “ESTA CAPILLA DENDE SU FVNDACION ES DE LOS SEÑORES DE LA CASA DE MIRANDA QUE ESTAS SITA EN BILLA (?)EIML(?) DE MIRANDA I NADIE SE PVEDA ENTE(R)RAR SIN LICENCIA DEL MAIORAZGO (?)I LA(?) I HIZO DE NVEVO D. PEDRO DE MIRANDA SEÑOR I MAIORAZO DE LA DICHA CASA ANO 1616”.

Os maiorazgos, eran institucións feudais que pretendían manter o esplendor da clase nobre, e para a súa fundación necesitábase a autorización do Rei. Tiñan unha vinculación civil perpetua, por virtude da cal realizábase unha sucesión na posesión e disfrute dos bens segundo regras especiais da vontade do testador ou do fundador do maiorazgo. Os maiorazgos foron suprimidos do Dereito Civil pola lei do 11-Outubro-1820 (Tratado de Genealogía, Heráldica y Derecho Nobiliario, Instituto Luís de Salazar y Castro –C.S.I.C.- Hidalguía, Madrid 1961, páx.103)
Esta laude, a primeira vista parece non ter que ver co escudo colocado o outro lado do altar da capela, pois no escudo de armas non está o brasón das Cinco Doncelas, relevante da Casa dos Miranda, e podería pensarse que nalgunha das reparacións ou reformas sufridas no último século pola capela, se colocaron ámbalas dúas pezas xuntas, baixo a advocación da Virxe do Rosario, pero soamente co criterio de conservalas, posto que ninguén ía ser enterrado alí nun futuro, e non se ía romper ningún compromiso cos antigos donos do maiorazgo. Pero no mesmo arquivo de D. Alexandro Pedrosa Neyra, citado por D. José Santiago Crespo del Pozo, “Blasones y Linajes de Galicia”, Volumen IV, páx. 372, atopámonos con: D. Pedro Miranda de Ron, ó que debe referirse a parte do laude: “I HIZO DE NVEVO D. PEDRO MIRANDA SEÑOR I MAIORAZO...”. D. Pedro era irmán de D. Alvaro Díaz de Ron, de Dª Mayor e de Dª Leonor Miranda de Ron (señores das Casas de Barreiros, Santalla de Oscos e de Caldaloba, cuxa casa solar estaba emparentada cos Pesoz de Ibias, e cos Valcarcel dos Barrios). D. Pedro tivo tres fillas: Dª Inés de Vaamonde que casou con D. Sancho López de Moscoso y del Río; Dª María de Vaamonde que casou con D. Juan Díaz Pardo de Donlebún e Dª María de Bolaño que casou con D. Alvaro Pérez de Navia. Por outra banda, D. Alvaro Díaz de Ron é padre de D. Diego Sánchez de Ron que casou con Dª Teresa González de Rodil, da Casa de Villagudel, señora do maiorazgo de Barreiros. Tiveron por fillo a D. Fernando Rodil de Ron que sigue a liñaxe, casando con Dª María Mayor Tobar y Vaamonde de Ribadeneira (irmá de D. Gonzalo de Mesía e de Dª Blanca Pimentel de Ribadeneira)... etc. etc.
Como podemos ver na secuencia xenealóxica relatada das xeracións deste escudo de armas, os parentescos entrecruzados por matrimonio entre os brasóns dos Escudos de Armas de Ribadeo, son evidentes. Non cabe dúbida de que as árbores xenealóxicas dos Escudos de Armas do Concello de Ribadeo, requiren un estudio aparte, moito máis profundo do que este traballo pretende, pois nós soamente queremos divulgar un pouquiño da Heráldica, Xenealoxía e Nobiliario de Ribadeo, e darémonos por contentos se espertamos o interese dalgúns, incluso só duns poucos, pois iso quererá dicir que sempre haberá alguén que recolla a testemuña para seguir estudando e loitando para nunca esquecer a Historia do noso magnífico e exquisito Patrimonio, e que non é doado de sacar a luz, pois está reflectido en múltiples disciplinas do saber, que requiren de tempo e perseveranza para ler e entender os escritos que nos dan os datos. Queda unha gran labor de estudo nos campos da Paleografía, Diplomática, Simboloxía, Sixilografía, Historiografía, Arqueoloxía, Lingüística, etc. etc.
Non queremos deixar sen comentar unha particularidade que vemos neste escudo. Está suxeito a parede con grampóns, e non empotrado nela, o que parece dar a entender, que o escudo pode non ser orixinario dunha capelanía do Convento de San Francisco, fundado no ano 1214, se non que pode proceder da antiga Colexiata de Santa María do Campo (1207-1852) cando os confrades trasladan algunhas das capelanías, ó tempo que o bispado de Mondoñedo lle reclama o Cura Párroco de Ribadeo os arquivos, documentos de fundacións, foros e convenios, libros, xoias, incluíndo o báculo e zapatillas do bispo D. Pelaio de Cebeira, roupas litúrxicas e demais enseres, cando ía ser desmantelada para facer unha nova Colexiata, que nunca foi levantada (La Colegiata de Ribadeo, D.José María Rodríguez Díaz-2011, pax.52). Este mesmo sistema de suxeición aparece na laude, e podemos velo tamén no Escudo de Armas da Capela da Virxe das Dores, que describiremos nun próximo artigo. Vemos, que antes ou despois, sempre nos atopamos coa “mala sorte” de Ribadeo, como no caso das pertenzas da Colexiata, que poderían estar en Ribadeo, formando parte do “tesouro parroquial”, como ocorre no Mosteiro de Lourenzá, na Catedral de Mondoñedo, ou como en calquera outro lugar que tivo e ten un lugar relevante na Historia de Galiza. Pero non, a Ribadeo o máis normal, é que se lle levanten “por orden de birlibirloque ou de bóbilis bóbilis” todos cantos bens patrimoniais ten, e “sen unha queixa”, pois, Ribadeo é un pobo culto, tolerante e non gusta de liortas. ¡En fin!
Xa vai sendo hora de que as nosas autoridades locais, sobre todo, provinciais e autonómicas se dean conta de que teñen a obriga de traballar polo noso patrimonio e de conservalo no propio territorio, nos pobos ós que pertence. Subliño, sen ningunha dúbida, o dito: “Ribadeo First” (Primeiro Ribadeo) pois aínda que non estea de acordo coas moitas das ideas peculiares do Presidente Trump, si o estou co seu slogan de defender primeiro o seu, o da súa casa. Nós non podemos seguir perdendo, ano tras ano, todos cantos bens patrimoniais temos, de forma practicamente irrecuperable, pois son parte da nosa riquísima Historia. Non vemos que haxa ningunha iniciativa para crear un listado inventariado de ditos bens, onde se diga, p.e.: “ben patrimonial XXL de Ribadeo, descrición, foto, soporte documental, está en tal sitio, gardado en depósito...” ¿Cantos restos arqueolóxicos da Ría de Ribadeo desaparecen “sen deixar rastro”? ¿Cando se van escavar os Castros e poñelos en valor? ¿Cando retornarán os achádegos do xacemento de Louselas? ¡Pero bueno, ese é outro tema! ¿Cantos bens de produción de riqueza nos deixaron os nosos ancestros, e só nos interesen os bens de servizo...? ¡Pero bueno, ese é outro tema! ¿ata cando seguirá sendo todo, outro tema? ¿Para cando vai ser a construción dese magnífico Museo Arqueolóxico, dese Teatro, dese Pazo-Auditorio-Escola Superior da Música...? ¿que non hai nin sequera proxecto de ningún deles? ¡Pois estamos apañados cos nosos políticos, sen proxectos culturais, industriais ou portuarios de futuro!. Iso si, ¡Portos de Galiza choiando por destruír a Illa Pancha e o Faro, e Fomento sen dar luz a Ponte dos Santos, nin ós Santos da Ponte...! ¿E estes son dous organismos oficiais que “velan polo interese da cidadanía”? Portos pretendendo palear a terra e a roca viva da Pancha, como si foran escombros, e Fomento destruíndo a Ría de Ribadeo con obra cada día máis “incivil” e deixando a ponte a escuras, para que “paseemos moi, pero que moi, namorados a luz das estrelas”! ¿Será por isto...? ¡Ó mellor ata lle lo temos que agradecer! ¡manda truco! ¿non?
Nota a posteriori: No artigo anterior dos Escudos do Altar Maior de Sta. María do Campo, facíamos referencia a Capela da Misericordia, e segundo nos comentaron algúns veciños, situámola mal. Polo que moi agradecidos pola advertencia, corriximos o erro: “A Capela de Nosa Señora da Misericordia, estaba a case un terzo da rúa Rodríguez Murias, na casa Nº7 (hoxe de Nistal), entre a Casa de Sarmiento que sobresae á rúa e fai esquina, e a Boutique Valentina. Fronte a ela está instalada unha fonte pública de auga, que podería chamarse, como recordo: “Fonte da Misericordia”, igual que a Fonte da S. Roque, a Fonte da Virxe do Camiño, a fonte de S. Lázaro ou a fonte de Santiago de Vigo, todas elas denominadas pola súa situación o lado da capela do santo respectivo. A Capela da Misericordia e a casa do lado onde vivía o capelán, derrubáronse “a piqueta” no mes de Abril de 1964 debido o seu estado ruinoso (La Comarca, 26-Abril-1964)”. Moitas grazas a todos vos polas correccións.

El tren de Rosalía. Xosé Carlos Rodríguez Rañón

 

Parte dunha entrada da Galipedia relacionada co tren citado.

“EL TREN DE ROSALÍA”

(Xosé Carlos Rodríguez Rañón)

    Este é o título do ensaio publicado polo xornalista Tomás Cavanna Benet, no que se detalla e chegada do tren á Galiza en 1873 (hai 150 anos), concretamente da liña (duns 40 km) Carril-Santiago, para facer da ría de Arousa o porto de Compostela como o fora o de Noia na Idade Media. O libro comeza cunha ben acaída exhortación: “¡Lectores, al tren!”. Ilustrado con máis dun cento de imaxes, saíu do prelo baixo o selo da editorial Alvarellos e prologado polo premio nacional de narrativa Suso de Toro.

    Rosalía de Castro pasou os seus últimos anos na Casa da Matanza (desde a que vía a desembocadura do Sar no Ulla cara ao mar de Arousa) ás beiras das vías. Foi soterrada (como moito tempo despois Camilo José Cela nun día chuviñento no que acompañei o seu féretro) no cemiterio de Adina aos pés da colexiata de Iria Flavia, construída xusto a carón dos camiños de ferro. En tren sería trasladada pasados uns anos até Compostela de Santiago para repousar no Panteón de Galegos Ilustres.

    O madrileño Tomás Cavanna chegou á Galiza en 1993 requirido polo propio CJC para facerse cargo da súa fundación e do Museo Ferrocarrileiro (que tanto visitei cando vivía en Padrón) nas antigas Casas dos Coengos sitas tamén ao pé do ferrocarril, ese mesmo que dirixira o avó británico do Nobel.

O XACEMENTO DE LOUSELAS DE RIBADEO, Artigo de Pancho Campos

Fai meses que levo pensando en escribir algo sobre o xacemento de Louselas, localizado na parroquia de Sta. María de Vilaselán, pero aínda que é un tema para min apaixoante, éme difícil desenrolar estas liñas posto que carezo dos coñecementos académicos indispensables para resumir paso a paso de forma sinxela os feitos que somentes pretendo espallar entre os meus veciños “daquela maneira” para que sexan mellor entendidos e se lles empece a dar a gran relevancia patrimonial que teñen, e descúlpenme os profesionais do asunto se meto a pata en algunha disquisición. Os datos que refiro son adquiridos da lectura da monografía e da charla que nos deu na Casa das Letras o arqueólogo Eduardo Ramil Rego do Museo de Prehistoria e Arqueoloxía de Vilalba (MUPAV), este pasado mes de Agosto donde presentou a Monografía Nº6, LOUSELAS (Ribadeo, Lugo) da que el é coautor xunto con José Ramil Soneira (q.e.p.d)

 Louselas é un xacemento arqueolóxico o aire libre que se identifica no Paleolítico inferior nos inicios do poboamento humano da rexión cantábrica. Ten, nada menos, que unha antigüedade de 480 000 anos, e o seu estudo presta especial atención as ferramentas de pedra tallada que se atoparon, e a súa clasificación morfotipolóxica dos útiles bifaciales.

 Aqueles homes que habitaron Louselas, eran casi como “animais carroñeiros” pois comían as sobras que quedaban da caza doutros animais máis veloces e poderosos ca eles, e comezaron a construir e utilizar ferramentas de pedra lascada para poder sobrevivir comendo a carne dos animais. Así, atópanse útiles chamados “choppers” que son coitelas discoideas ou talladeiras; fendedores, usados para fender os ósos e chuparlles o tuétano. Outras eran para raer e raspar a carne pegada as pieles e ós ósos, chamadas: raedeiras e raspadores.

Biface. Didier Descouens, CCby-sa 3.0

 Os artesáns de Louselas utilizaban para confeccionar aquelas ferramentas, cuarzo filoniano leitoso e maiormente as cuarcitas de grao fino que atopaban na zona. Dentro da Ría de Ribadeo os xeólogos e arqueólogos tamén atoparon espallados algúns montóns de nódulos de silex, pero pronto souberon que eran materiais exógenos “recentes”, non propios dos xacementos prehistóricos da Galiza, e a este material amontoado coñecese como “lastreiras” debido a que son as pedras que os barcos procedentes de Inglaterra traían como lastre, e as tiraban preto dos fondeadeiros, cando ían a cargar madeira ou outros produtos de exportación peninsular (Isidoro Asensio Amor e J.C Iglesias Vidal, 1989)

 A cuestión de maior interés para a comprensión do xacemento de Louselas, foi o diacronismo ou relación entre o feito da ocupación humana e a orixe e depósitos da Rasa cantábrica. Estudos do noso veciño Isidoro Asensio Amor, xunto con Hernandez Pacheco en 1963 e con H. Nonn en 1964, así como, estudos de G. Mary en 1970 e 1975, demostran que hai dous niveles de cantos marinos na zona de Ribadeo, un a 100 metros e outro a 55-60 m que corresponden a cambios do nivel do mar durante o Pleistoceno que é o período glacial cuaternario que sigue xeolóxicamente o Plioceno, un período de gran actividade volcánica, e precede o Holoceno ou período recente da era cuaternaria.

 Estes estudos do nivel do mar son moi importantes para a datación do xacemento, debido a que fai 480 000 anos Louselas era un asentamento de homínidos, e fai 200 000 anos, Louselas estaba completamente sumerxido a 38 metros por debaixo do nivel do mar. ¿Como se sabe que o xacemento de Louselas é anterior a aquela desglaciación que inundaba o lugar de asentamento?. Polas cuarcitas talladas atopadas no xacemento, pois presentan lustre exterior, e as aristas e nervaduras sufriron desgaste desigual, coloracións ocres e violáceas de acusada ferruxe, características que se producen en contextos de grandes cantidades de choiva combinados con períodos prolongados de inmersión marina.

 Do xacemento de Louselas hai medio millar de evidencias líticas ou pedras talladas polo home, que deron lugar a un estudo pormenorizado das distintas fases do seu desenrolo operativo, esto é, adquisición e transformación inicial das pedras, ata a fase da producción das ferramentas.

 Pois ben, con toda esta magnífica historia da prehistoria, fixose a monografía Nº6 do MUPAV, que se basa na tesis doctoral de Eduardo Ramil Rego, defendida na Universidade de Santiago de Compostela en outubre de 2014 baixo o título “Prehistoria Antigua del Occidente Cantábrico. Las primeras Poblaciones”.

Quixera rematar cunhas reflexións. Todos estes estudos líticos tan minuciosos e difíciles os fixeron persoas preparadísimas intelectualmente e na maioría dos casos non percibiron nin un triste céntimo de subención nin para gastos, somentes os moveu o coñecemento académico e a pasión de descubrir verdadeiros tesouros da historia, dos que nós temos a obriga de poñer en valor.

 En Ribadeo tivemos e temos a gran sorte de poder contar con grandes estudiosos da nosa xeografía, orografía, xeoloxía, historia, toponimia, etc. etc. Entre aqueles, e entre outros o Inxeñeiro Schultz e Isidoro Asensio Amor, e hoxe en día Laureano Busto, “La Dote en el siglo XIX”; Chemi Lombardero sobre a “Sociedade de Ribadeo (1900-1936)” e “O Porto Comercial de Ribadeo”, e por antonomasia José María Rodriguez Díaz, historiador e latinista que publicou libros e monografías como: “Sobre Os Castros de Ribadeo, “O Mosteiro de Esperautano”, a “Colexiata de Ribadeo”, “Vilaselán Aproximación a Historia”, “Toponímia de Ribadeo” entre outras decenas de artigos de prensa, nos que nos deu e da a coñecer decenas de anecdotas e momentos relevantes da nosa historia.

 Ademáis do asentamento do mosteiro de Esperautano, por investigar na Graña, e dos castros de Vilaselán, de Piñeira, de Arante, das Anzas, de Vilaosende e da Devesa, que están por terras do Concello de Ribadeo, cuxos restos o descuberto farían un percorrido turístico espectacular xunto coa croa de Reinante, a fraga da Cova da Veneira e o castro de San Miguel de Reinante, a fraga de fentos e fervenza de Augas Santas do Santo Estebo do Ermo en San Cosme de Barreiros, as mámoas do Mondigo, de Comado, das Pallaregas, da Cadeira, etc. Hoxe en día tamén temos de actualidade, o pecio dun galeón do século XVI sepultado no fondo da Ría de Ribadeo que foi descuberto en 2011 durante o dragado do canal de acceso a Figueirúa ou muelle de Mirasol. Pois ben, os castros siguen abandoados a súa sorte como fai máis de dous mil anos, e o pecio do Galeón de Ribadeo está a punto de desaparecer debido a que está desenterrandose e enterrándose sucesivamente cos movimentos das augas das mareas e o rebufo das hélices dos barcos, e dicen os buzos que: “desenterrar o pecio levaría poucos meses e a esa profundidade non necesitaría un gran presuposto”. ¡E hai un montón de pecios na ría con cuxos restos faríase un Museo Marítimo de valor académico e cultural incríble!

 E eu me pergunto ¿Como é posible que tendo un territorio tan sumamente plagado de historia terrestre e marítima, non teñamos un triste recurso para poñelo en valor? Sabendo que en Madrid o que se considera Ministerio de Cultura é un simple cartel guindado dunha parede, ¿tamén é o mesmo a Consellería de Cultura da Xunta de Galiza?, ¿un simple cartel guindado dunha porta sin máis utilidade que o adorno? e ¿que pasa coas nosas institucións provinciais, comarcais e das do propio concello? ¿Non hai maneira de elevar ningún recurso en prol do porvir da nosa sociedade? ¿temos que seguir emigrando para buscar traballo e despois ir de vacacións a Stonehenge para ver pedras megalíticas de data máis recente cas nosas?

 Francisco José Campos Dorado

BÁCULO E CALZADO DO BISPO D. PELAIO II DE CEBEIRA. EMILIO PIÑEIROA LOZANO

    Ribadeo e S. Martiño de Mondoñedo (Foz), comparten a peculiaridade de que foron, por un tempo, sé da diócese mindoniense. En tempos do rei Fernando (fundador da vila de Ribadeo) e do bispo mindoniense Rabinato, ano 1182, a sé pasa a Ribadeo, pero tan só uns cantos anos, parte dos pontificados de Rabinato (1174-1199) e de Pelaio II de Cebeira (1199-1218). Co bispo don Martín, gran impulsor da construción da catedral mindoniense, a capitalidade do bispado volve definitivamente a Mondoñedo.
    Segundo a tradición o bispo Pelaio vivíu en Cabanela, onde aínda existe un edificio en ruínas que o pobo sinala como o antigo pazo episcopal. Os seus restos recibiron sepultura na igrexa de Ribadeo. O P. Flórez (1764) encontrou unha mención ao seu enterramento nun calendario: “Iacet in Ripa Euve” e atribúelle un sepulcro que el mesmo veu na colexiata de Ribadeo.
    “Cara atrás do coro, enfronte da porta principal, nembargantes de non ter letreiro, pois gravada unha cruz e báculo na pedra que serve de cuberta, denota ser do bispo. O sepulcro é de cantería bruta sobre catro pedestais da mesma materia, elevado tres cuartas da terra”. Segundo o P. Flórez, na sacristía da mesma igrexa había “un báculo de cobre con varios esmaltes e dúas sandalias, algo maiores que as regulares dos bispos, que sen dúbida pertencían ao Pontificial deste Prelado”.
    O báculo (Obradoiro Lemosín) é de cobre, esmaltado e ornado con turquesas, con forma de canón circular rematado nunha esfera achatada que soporta a empuñadura en forma de voluta. A superficie do canón está cuberta con esmalte en cor azul e aplícanselle unhas figuras de lagartos estilizados, coa cola curvada formando unha voluta. O nó interrumpido no seu medio por un bocelete, mostra ornamentación zoomorfa composta por unha serie de lagartos que entrelazan as colas. Unha especie de coroa rodea o nacemento da empuñadura que toma forma de voluta e termina en cabeza de serpe. No seu interior desenrólase a escena da loita do arcanxo S. Miguel contra o dragón, figuras ambas douradas e esmaltadas. S. Miguel vestido con longa túnica de minucioso pregado e de grandes ás cinteadas de azul, adopta unha actitude severa ao crava-la lanza que empuña no lombo do dragón, que aparece aos seus pés. O dragón presenta grandes ás esmaltadas en roxo e azul e longa cola que se estende case ata o arrinque da empuñadura, debuxando unha nova voluta.
    Iconográficamente, presenta a clara mensaxe de Deus vencedor do mal a través do arcanxo que dá morte ao dragón (coa serpe, dobre representación apocalíptica do demo). Temática e simboloxía propias do estilo románico próximo ao tránsito oxival no que se encadra esta peza. O seu estado de conservación é bo.

    O báculo do bispo Pelaio conservouse no Arquivo da catedral de Mondoñedo ata 1913. Neste ano o cabido vendeuno ao coleccionista catalán Luis Plandiura para pagar unhas débedas que contraíra con motivo das obras que se iniciaran na catedral entre 1910-1912. O Museo de Arte de Cataluña adquiríu a colección de Plandiura en 1932. Entre as pezas ingresadas no Museo figuraba o báculo do bispo Pelaio. Esta peza, saída do obradoiro de Limoges, foi valorada nos últimos anos e figura nos catálogos dalgunhas exposicións adicadas aos esmaltes do obradoiro de Limoges: De Limoges a Silos e a arte gallega no seu contexto xeral. Galicia no tempo.
    O calzado é de correal de cabra, dourado, prateado e pintado cunha única costura e sola de piñeiro forrada de becerro. Trátase dun exemplar singular feito dunha soa peza e única costura, que se axusta ao tipo de “zocos”.
    O calzado permanece custodiado no Arquivo da catedral de Mondoñedo.
BIBLIOGRAFÍA:
VILLAAMIL Y CASTRO, J. , MANSO PORTO,C., Galicia no tempo.

ESCUDO DA CAPELA DE SAN ROQUE. Francisco José Campos Dorado

Está situado no lateral esquerdo da hermida de San Roque, mesmo o dobrar a esquina da fachada detrás dos Cocos situados á beira da praciña. É un escudo de armas español con punta, timbrado cun casco mirando a destra de fidalgo antigo, terzado e ensinando cinco griletas ou rexiñas surmontadas por un burlete. A ambos lados do casco hai dúas flores de seis follas ou estrelas dun brasón de pai e nai, tamén chamados fidalgos de tres liñas paternas e maternas e adornado cun penacho de tres plumas. No sostén da punta, ten unha preciosa flor de dezaoito follas de onde parten dúas grilandas con motivos florais que adornan o exterior do campo en lugar de lambrequines.
Non ten data visible, e na bordura lese a lenda: “EN LAS ARMAS Y EL VENZER LLAMAS ES DE SOSTENER”. É un escudo cortado cuxa partición alta está a súa vez partida en dous. Son armas que tamén ostentan na familia dos Lamas de Quintalonga (Santalla de Vilaosende) emparentados na zona asturiana onde pronuncian a L como LL pois, aínda hoxe, por exemplo din: llousa, en vez de lousa. No pazo de Quintalonga, o escudo tamén é cortado e partido na parte alta en dous, onde primeiro cuartel presenta a “M” de armas dos Montenegro; no 2º cuartel a “M” coroada e rodeada de sete peixes dos Baamonde, e na partición baixa ou “campaña” presenta tódalas armas reunidas do escudo da capela de S. Roque.

O escudo da capela de S. Roque no primeiro cuartel (destro alto) presenta un crecente case contornado (coas puntas case mirando a sinistra) e cinco estrelas de seis puntas. A representación da Lúa con ollos, nariz e boca, con expresión seria, é bastante rara no gravado heráldico, pois así só se sole representar o Sol. A Lúa é unha figura natural cuxo símbolo era moi estimado por parte da nobreza hebrea que a traían representada nos seus zapatos como os patricios romanos e como, aínda hoxe, a traen algúns turcos (Código Heráldico Histórico de Modesto Costa y Turell, ano 1858, pax.101)
Dada a rareza da forma e posición do crecente, tamén pode deberse a que forma parte da brisura (distintivo no franco-cuartel ou cuartel primeiro) de crecente sobrecargado dunha estrela (neste caso do adorno exterior) que corresponde ó segundo fillo dunha familia, cuxo primoxénito tiña como brisura unha estrela igual que seu pai.
Este primeiro cuartel representa as armas dos Luaces da Casa de Camarasa, (en azur, cinco estrelas de ouro surmontadas de un crecente ranversado de plata). Neste caso, está máis labrado ó gusto do artista canteiro que non os canons da heráldica, pois o crecente ranversado (coas puntas mirando francamente cara abaixo) está entremedias de dúas e de tres estrelas, e non o lado das cinco estrelas (Luaces, Brasóns de Galicia, Vol.I, J.S.Crespo del Pozo). Por outra banda tamén poden ser armas reunidas dos Salvatierra: sobre campo de ouro un crecente ranversado de gules surmontando cinco estrelas de ouro. Parecen ser liñaxes de D. Juan Otero de Luaces, con fidalguía na Chancillería de Valladolid en 1594, entroncadas coas dos Ribadeneira, dos Arias, dos Bermudez de Castro, coas de Gayoso e Guzmán, cos Sotomayor e cos Mariño de Lobeira, entre outras. O segundo cuartel, presenta tres lises, son armas dos Ares ou dos Donís. Nós pensamos que son armas dos Donís, pois existe a Casa de Donís en San Miguel de Reinante, emparentados cos Menéndez Navia e cos Lamas de moi antigo. A familia do actual propietario D. José María Paz López, comprou a propiedade fai máis de 80 anos a D. José Navarro Reverter marido de Dª María Lamas Sanjurjo descendente de D. Baltasar Menéndez de Navia y Villamil, fundador do patronazgo da capela de San Roque, como vemos no Ribadeo Antiguo de Francisco Lanza.

O terceiro cuartel presenta cinco lapas de lume vivo, unha das figuras heráldicas naturais coa que se representa un dos tres elementos armeiros: lume, auga e terra. Son armas propias dos Lamas ou Llamas
Dentro da capela, sobre o retablo, hai outros dous escudos policromados pertencentes o patronazgo da capela. O esquerdo (mirando de fronte) é do fundador D.Balthasar Menéndez Navia e Villaamil, casado con Dª Antonia de Estrada e Manrriquez. Este escudo é igual que ó do Patín, que ó da casa dos “Cuatro Hermanos” do parque de Ribadeo e ó da Casa do Outeiro de San Miguel de Reinante (descritos nun artigo anterior). O escudo dereito do retablo pertence ó patronazgo do canónico D. Salvador Menéndez Navia e Villamil que era tesoureiro da catedral de Mondoñedo, vinculado ó do fundador D. Pedro Núñez Llamas e a súa muller Dª Theresa Rodríguez de Cora. D.Salvador reedifica a capela polo ano 1719 e deixa o patronazgo en herdanza os seus sobriños D. José Antonio de Lamas y Menéndez e a D. José Antonio Ventura Menéndez (Ribadeo Antiguo, Francisco Lanza, pax.259). As armas deste escudo dereito policromado pertencen: 1º cuartel, axedrezado dos Ulloa; 2º cuartel, cabeza de lobo dos Lobeira; 3º cuartel, a aguia coroada dos Pardo de Cela e no 4º cuartel o castelo sobre ondas dos Villaamil. O escudo está moi ben conservado e o casco está a cuberto e abeirado por unha pedra de cantería na que está labrada unha folla de castaño. É un pracer poder ver que moitos devotos da capela de San Roque estean contribuíndo á restauración e arranxe do seu contorno co cal manterase en pé no tempo, e non desaparecerá con toda a súa historia local gravada como pasou coa Colexiata de Sta. María do Campo, coa Fortaleza dos Condes de Ribadeo, coa igrexa de Santiago de Vigo, coa capela da Misericordia ou co que está a pasar coa Virxe do Camiño que desde que se foron os freires da Consolata... ou coa capela da Trinidad que desde que se foi dalí o Colexio das Monxas da Caridade...¡en fin! todas estas igrexas e capelas zumegaban e zumegan Historia por cada poro e por cada pedra e non se deben deixar perder. Ribadeo ten Patrimonio Histórico Turístico dabondo, repartido por todo o Concello, como para chamar a atención durante varios días tanto a turistas nacionais como a estranxeiros en visitas guiadas, e si ademais se fixera, al menos, un Museo Científico Histórico Arqueolóxico Etnográfico teríamos lugares de interese e atractivos todo o ano, e non soamente polo Camiño de Santiago, “As Catedrais” e o Ribadeo Indiano... que tamén.

ESCUDOS DE ARMAS DA CASA DOS MIRANDA. Francisco José Campos Dorado

Baixando a Porcillán pola rúa Amando Pérez, case en fronte da Fonte dos Catro Caños, está a señorial e discreta Casa dos Miranda. Ó lado Sur, linda cun calexón que ven desde a Rúa Trinidad e que separa a casa e horta das casas adxacentes, e cuxo nome, Travesía da Paz, recorda a Rúa da Paz, antiga denominación da Rúa Amando Pérez. A casa consta de baixo e dous andares, con tres e tres balcóns beirados ou saíntes, con varanda de fundición enrellada e, nos baixos, tres sólidos portalóns de madeira con molduras, cuxa porta central de dobre folla, montantes vidrados e cancela de forxa, é a da entrada da casa. A súa fachada está toda construída de cantería, e entremedias do balcón central do primeiro andar, na parte alta, atópanse estes dous escudos de armas que resaltan do paramento labrados en pedra de mármore branco e en moi bo estado de conservación.

En heráldica a súa forma trátase como: escudos “españois carlistas” ou escudos de “forma de casulla” (El Diseño Heráldico, Luís F. Messia de la Cerda y Pita 1990, páx.29). O apelativo “carlista” refírese a Carlos I de España e V de Alemaña (1500-1558). Carecen de adorno exterior, a excepción dun trifolio no timbre do primeiro e do segundo, así como, neste segundo, outras dúas pequenas flores entre medias das volutas altas, e ámbolos dous, teñen un pequeno adorno no sostén (na punta da parte baixa). A forma exterior e similar nos dous, pero diferéncianse en que mentres o flanco dereito, segundo se mira cara a eles, é case igual, no flanco esquerdo as volutas envolven cara a dentro e quedan por fora, e no escudo sinistro envolven cara a dentro, pero métense no campo do escudo. O escudo esquerdo (foto 1) está cuartelado en catro:
No primeiro cuartel, na parte central, aparecen dúas chaves encostadas (dándose as costas) en pau (verticais) cos paletós arriba e aneis cadrados baixos entretidos (enlazados). Están acompañadas de tres flores de lis mal ordenadas: unha central en xefe (parte alta) e dúas en punta (parte baixa), e de seis rosas colocadas tres e tres en cada flanco das chaves. Si tiveran esmaltes, as chaves e as lises serían de azur (cor azul) en campo de prata, e as rosas de gules (cor vermella). Son armas dos Quirós de probada nobreza, entre outras, nas Ordes de Santiago, Alcántara e Calatrava. D. Bernaldo de Quirós de las Alas y Carreño alguacil maior de Oviedo e alférez maior de Avilés, foi Marqués de Camposagrado, título nobiliario que lle concedeu o rei Felipe IV o 23-Maio-1661. No segundo cuartel, dous lobos pasantes, son armas dos Osorio. En campo de ouro dous lobos desollados en pau (un sobre o outro). O lobo é figura do guerreiro que non da cuartel o inimigo. Unha cabeza de lobo, era insignia militar que os romanos levaban no alto dunha pica. D. Pedro Osorio, fillo do Conde de Trastámara, xunto con D. Alonso de Lanzós e D. Diego de Lemos en 1465, foron os que acaudillaron a Revolta dos Irmandiños. D. Pedro Osorio pereceu nunha prisión dos Andrade e D. Alonso de Lanzós pasou o resto da súa vida na cárcere. Foron os tempos en que os nobres galegos serán sometidos e obrigados os intereses casteláns, tempos da “doma e castración do Reino de Galicia”. Galicia conservará desde aquela a nomenclatura de Reino, máis será só testemuñal, pois perde a capacidade de decisión e o seu idioma deixa de empregarse nos círculos oficiais e na escritura; pero o pobo galego manterao vivo durante 300 anos nas lareiras, no agro, no mar, nos contos, nas lendas, nas coplas... (Historia de Galicia, David Pérez López, páx-155)
No terceiro cuartel unha banda engolada (tragada ou metida na gorxa) de dous dragantes linguados (de dous dragóns con lingua vista). Parecen armas do Marqués de Santa Cruz, título que Felipe II lle concedeu o 11 de Outubro de 1569 a D. Álvaro de Bazán e Guzmán, Capitán Xeneral con Grandeza de España. Neste caso, parece ser un cuartel similar o escudo inversado (simétrico respecto dun eixe vertical) do escudo esquerdo do altar maior da igrexa parroquial de Sta. María do Campo de Ribadeo, o cal pertence a familia dos Navia (Osorio), segundo reza na lápida adxacente, e cuxo patronazgo xa exercían nos tempos en que era Convento de San Francisco e non a colexiata actual de Sta.María do Campo. Este marquesado, refírese máis ben ó Marqués de Sta. Cruz de Marcenado, título nobiliario que concedeu o rei Carlos II en 1679 a D. Sebastián Vigil de Quiñones y la Rúa do Coto de Marcenado e cabaleiro da Orden de Calatrava. D. Álvaro José de Navia Osorio y Vigil de la Rúa, nace en Puerto Vega en 1684 e foi o III Marqués de Sta. Cruz señor da Casa de Celles, vizconde de Puerto Vega. D. Joaquín Navia-Osorio e Miranda, nace en Castropol en 1749, e foi o VII Marqués de Sta. Cruz de Marcenado.
Cando se identifican datas dos maiorazgos na igrexa parroquial de Ribadeo, hai que ter en conta que esta é tal a partir de 1835, pero o convento de San Francisco fundouse no ano 1214, de cuxo arte gótico de primeiros do século XIII, consérvase na ábsida do altar maior o gran arco oxival enviaxado (que ten os apoios un pouco oblicuos respecto da vertical), as arquivoltas da porta principal, a fiestra de trazaría da fachada con dous parteluz, bateaugas oxivais (molduras que protexen os arcos do pórtico e da fiestra, da auga de choiva que escorre pola parede), entre outros elementos das bóvedas de cruzaría e do coro. Na parte alta do actual retablo do altar maior, a ambos lados dunha imaxe central de Cristo Crucificado, atópanse estas mesmas armas dos Navia – Osorio en dous escudos con esmaltes: unha banda engolada de gules (cor vermella) sobre campo de sinople (cor verde) e ámbolos dous timbrados cunha coroa de marqués e cun adorno exterior, facendo un artesoado de molduras, en alto relevo, de estilo barroco do século XVII ou XVIII.
No cuarto cuartel, unha aguia mirando a destra. Son armas dos Aguiar. En campo de azur unha aguia de prata co vo caído ou de ás baixadas e membrada de sable (coas patas de cor negro), brasón moi antigo, pois é outra das insignias militares das lexións romanas.
O escudo dereito (foto 2) é de aspecto moi similar o primeiro. O primeiro cuartel está semicortado e partido. Na parte alta da partición esquerda vese unha árbore con dúas cabras empinadas coméndolle nas follas. Son armas dos Sotelo: en campo de prata, unha árbore de sinople (cor verde) e dúas cabras de sable (cor negro) empinadas no tronco. Na parte baixa, un castelo. Parecen armas dos Suárez de Albergaría ou dos Suárez de Deza. Na partición dereita, dúas bandas con dúas lises cada unha, semellan armas dos Ladrón de Guevara, ou dos Quesada, pero máis posible sexan dos Queipo de Llano. Este cuartel é a labra de consanguinidade dos membros dunha familia, que a súa vez emparenta cos Miranda.
No segundo cuartel, as cinco doncelas de Miranda. En campo de gules (cor vermella) cinco bustos de doncela cos cabelos espallados de ouro, cargados no peito cunha venera de ouro. Alude ó Tributo das Cen Doncelas, armas que gañou Don Alvaro Fernández Miranda, parece que acompañado dun cabaleiro dos Ponce de León, uns din que polo ano 785 ou 791, e outros en tempos de Afonso II “O Casto” (791-842) anos despois de descubrirse a tumba do apóstolo Santiago no ano 813. D. Alvaro liberou no lugar de Petoburdelo (entre Betanzos e A Coruña) ás doncelas virxes e fidalgas da comitiva, que conducían os sectarios musulmáns, e tamén ás que xa estaban na torre de Val-docel para ser embarcadas na ría de Betanzos, as cales, ían sendo entregadas polos pobos cristiáns de Gallaecia, para pagar un odiado tributo de vasalaxe os emires de Córdoba, que o rei “folgazán” Mauregato (783-789) adquirira con Abderramán I (756-788) por haberlle axudado a espolincarse e apoltronarse no trono. Ramiro I (842-850) negouse rotundamente a pagar e batalla e vence a Abderramán II (791-852) na batalla de Clavijo (Logroño) (La Comarca del Eo, 29-12-2012 “O Tributo das 100 Doncelas”)
No terceiro cuartel, son armas dos Villamil, dos Álvarez de Mon, de Barreira, Barrera ou de la Barrera, dos Busto, dos Aguiar ou dos Pardo que explicamos con máis detalle cando nos referimos o Escudo da Rúa Antonio Otero (La Comarca del Eo, 16-Xullo-2016)
No cuarto cuartel, son armas dos Luaces, un crecente ranversado (coas puntas cara abaixo) entre sete estrelas de oito puntas, tres en xefe e catro en punta. Así, tamén figuran na Casa de Luaces na cidade de Mondoñedo, pero coas estrelas de cinco puntas. Se o cuartel tivera esmaltes serían: en campo de azur, estrelas de ouro cun crecente ranversado de prata. A D. Juan García de Luaces, da cidade de Lugo, líbralle Sancho IV “O Bravo” (1284-1295) privilexio de fidalguía o 22-Maio-1293, por méritos contraídos na toma de Tarifa. A D. Luis de Luaces de Mondoñedo, recoñéceselle a fidalguía en 1554 (Historia de Galicia, D. José Santiago Crespo del Pozo, Tomo XXI, páx.241-242)
Na Chancillería de Valladolid hai moitos e diversos preitos relacionados cos apelidos destes escudos de armas, dos que destacamos: 1) Un preito de fidalguía do ano 1540 de D. Juan de Luaces, veciño de Mondoñedo. 2) Executoria dun preito litigado en 1565, por D. Pedro Fernández Tomás, veciño de Mondoñedo, con D. Vasco Fernández de Luaces e D. Fernando Ares de Ribadeo sobre contas e débedas dunha compañía de panos. 3) Executoria dun preito litigado en 1604 por San Juan de Bengolea e Dª. Inés Fernández de Saavedra e fillos, herdeiros de D. Pedro de Saavedra e Dª Elvira Díaz de Cidrón, veciños de Santa María de Ramil (Lugo), con D. Álvaro de Navia, marido de Dª. Leonor Fernández de Saavedra. 4) Preito litigado en 1655, por D. Rodrigo de Miranda Ponce (de León), con D. Diego García de San Pedro veciños de Pola de Lena, por un prado da Riva. (Asturias). 5) Preito de D. Lorenzo Agustín Miranda Menéndez, de Ribadeo, de D. Pedro María Miranda Miranda, de Ribadeo, de Dª. Juana Antonia Menéndez y Prado, de Ribadeo, D. José Campoamor, de Ribadeo, sobre: anulación dun foro fundado por Dª. Juana Antonia Menéndez e restitución dos bens a él hipotecados por estar vinculados o maiorazgo de Miranda (1788-1808). 6) Preito de D. Pedro Ramón de Oya y Miranda, de Ribadeo, D. Vicente Lamas de la Torre, de Santa Eulalia de Vilaosende, sobre anulación da escritura do foro dunha casa e horta situadas en Ribadeo por ser bens vinculados (1804-1809)... e un largo etc. etc.
Ámbolos dous escudos dan fe das grandes liñaxes do matrimonio de D. Pedro Miranda, natural de Ribadeo, casado con Dª María Osorio de Navia (século XVI), quenes tiveron por fillo a D. Fernando de Miranda Osorio que casou con Dª María de Lanzós.
Son dous escudos por antonomasia aristocráticos. ¿Que quer isto dicir? Son escudos das familias máis notables de Gallaecia e por suposto do Estado, con brasóns anteriores a fidalguía medieval de España. Non precisan timbrar os escudos de coroas ou cascos para falar da súa nobreza, pois as armas dos seus cuarteis falan por si soas. En San Miguel de Reinante, cun adorno exterior floral moito máis rico, hai outros dous escudos desta natureza na fachada do Pazo de Pumarín, pertencentes a familia de D. Juan Pardo de Cela Ulloa Taboada de Aguiar e Andrade (Arquivo do Reino de Galicia -Fondo da Real Audiencia de Galicia- Signatura 3339/10 -foto 102837).
Platón (427-348 a.C.) relata na súa “República” que aspiraba a un goberno da “aristocracia do saber”. Para Aristóteles (384-322 a.C.) a aristocracia era a mellor das formas de goberno sempre e cando, esta se interesara polo ben público, polo benestar social, pois en caso contrario dexeneraría nunha oligarquía ou goberno exercido por un reducido número de persoas que pertencen a unha mesma clase social privilexiada que utilizan o goberno en proveito propio. Herodoto (484-420 a.C.) opoñía a aristocracia á monarquía e á democracia. Rousseau (1712-1778) recoñecía dúas clases de aristocracia: a natuhereditaria e a electiva. A segunda destas formas é a máis racional, pero sempre imperou a primeira. Na era moderna, a democracia ganoulle a batalla á aristocracia política, aquela constituída pola “elite” dos grupos dirixentes.
O termo, aristocracia tamén se aplica como sinónimo de “privilexio ou rango”; así existe unha aristocracia social; una aristocracia da igrexa, do diñeiro, da industria, do arte, do saber ou do deporte. Polo que hoxe, cando se escoita falar da aristocracia a secas, interprétase como a clase social oligarca que fai e desfai o que lle ven en gana, conclusión que, aínda que non sempre, a maioría das veces, hoxe, é acertada pois teñen diñeiro, poder, privilexios e influencias dabondo como para facelo. Pero nun principio a aristocracia eran as persoas más notables da nación e non precisamente eran os que exercían o poder feudal. Platón, Moro, Bacon e os profetas do Antigo Testamento, seguramente eran aristócratas do seu tempo, en cambio, foron os pais da doutrina filosófica do Socialismo que se levantou en revoltas en contra da explotación da clase traballadora... En fin, Aristóteles, fai 2300 anos anos que morreu, ¡e como para seguirlle agora as súas “filosofías...”!