Celebrando o día das letras galegas na práctica

Coido que o mellor xeito de celebrar o día das letras galegas é usando a lingua e dándolle novas oportunidades, ampliando o seu campo, facendo 'patria lingüística'. Como fai por exemplo Pancho Campos descubrindo un pouco da historia de Ribadeo no seguinte artigo.
"CASA BRASONADA DO PARQUE DE RIBADEO
Francisco José Campos Dorado
O escudo que se presenta a sinistra é o escudo da casa do parque de Ribadeo, coñecida como a “casa dos cuatro hermanos”, onde estaba o comercio de Maseda que fai esquina entre a rúa Villafranca del Bierzo e a Praza de España, coñecida de vello en Ribadeo como o campo ou o parque. O escudo central é o escudo da Casa do Patín, a construción civil en pé “máis antiga” de Ribadeo, segundo a Gran Enciclopedia Gallega (editada por Silverio Cañada, 1974, Tomo XXVI). O escudo dereito está na Casa do Outeiro de San Miguel de Reinante.
Os tres escudos presentan o mesmo cuartelado en cruz e os mesmos mobles en cada cuartel, con diferenzas de labrado propias da mestría de cada escultor. En canto ós adornos exteriores son nos tres diferentes, quizais debido os deseños de cada cabaleiro que aínda sendo de ramas da mesma familia, tiñan ideas e presupostos distintos para pagar cadansúa realización.

Escudo da Casa do Parque. Ribadeo

O primeiro, da casa do parque, non ten data. É un escudo español clásico, cunha cruz cristián no centro rompendo a borde alto da bordura, na que non consta lema. Está timbrado cun casco de fidalgo mirando a destra, rematado cun penacho de cinco plumas. O campo está orlado con dúas ramas de palmeira en grilanda que parten da parte baixa. 

Escudo da Casa do Patín. Ribadeo

O segundo, da casa do Patín, e un escudo español con data do 1700, de factura máis antiga, modificado a unha forma cuadrangular segundo o xenio do artista, e que asemella máis os escudos presentados no “Nobiliario Vero” de Ferrán Mexía de 1492. Na parte alta da bordura ten unha pequena cruz cristián cun Cristo ben esculpido en primorosa miniatura, sobre o lema: “MENENDEZ AVANTE CON LA CRUZ ADELANTE”, das armas dos Menéndez Navia. O campo de armas está totalmente rodeado de lambrequines propios do arte renacentista e sostido por follas dunha planta acantácea propias do arte clásico.

Escudo da Casa do Outeiro. San Miguel de Reinante

O terceiro, da casa do Outeiro de San Miguel de Reinante, é un escudo español, tal como o primeiro, timbrado cunha cruz cristián máis aparente que apoia sobre a bordura onde se le o lema: “ABANTE CON LA CRUZ ABANTE” das armas dos Villaamil. O adorno exterior semella un fermoso pergamino que se envolve sobre a bordura como soporte e sostén. A casa foi feita polas primeiras décadas de 1700 por D. Baltasar Menéndez de Navia y Villamil, casado con Dª. Mª Luisa de Carmen Trelles Prelo Castrillón. É moi posible que algún dos Villaamil que ocuparon esta casa fose do estado eclesiástico pertencente o Santo Oficio, pois o timbre deste tipo de Cruz Cristián é característico do Tribunal da Inquisición.  
No primeiro escudo, primeiro cuartel, vemos unha barra engolada de dous dragantes e un home cunha cruz procesional con mango longo en posición vixiante, situado sobre o que parece un escusón faixado ou burelado sen bordura lateral. Son armas dos Lamas e dos Busto, estes últimos poderosos comerciantes marítimos. Este cuartel é similar o 1º e 3º do escudo de armas da casa de Dª María Lamas e de D. José Navarro Reverter, sito no lateral norte da súa casa da rúa Viejo Pancho de Ribadeo. Tamén son armas dos Menéndez Navia emparentados cos Villaamil. 
No segundo e no terceiro escudo, o escusón é máis aplanado, parecéndose a cuberta dun barco antigo. No terceiro, o home, é un soldado vixilante que porta unha alabarda de coitela de prata e asta de ouro (sen esmaltes), quizais facendo máis énfases sobre o carácter de comerciantes marítimos da familia dos Busto. O segundo cuartel é igual nos tres, unha águia coroada mirando a destra, co vó baixado ou coas ás caídas, das armas dos Aguiar e a cada lado da cabeza e a mesma altura días coroas laterais das armas dos Villaamil (en campo de azur unha águia coroada de ás baixas de prata, con dúas coroas laterais do mesmo metal á mesma altura da cabeza). 
O terceiro cuartel, igual nos tres, unha águia coroada mirando a sinistra, salvo na casa do Outeiro que mira a destra, co vó baixado ou de ás caídas, das armas dos Pardo (en campo de sinople unha águia de prata coas ás baixas, coroada co mesmo metal). Podemos ver un águia similar, no 4º cuartel do escudo do patronazgo da capela da Virxe de Lourdes, dentro da igrexa parroquial de Sta. María do Campo de Ribadeo. 
O cuarto cuartel é igual nos tres escudos, e mostra un castelo sobre ondas do mar das armas dos Villamil. 
As árbores xenealóxicas das familias que relacionan estes tres escudos, son as seguintes, aínda que non sabemos exactamente en que momento algúns dos seus membros viviron nestas casas que se mencionan e nas que deixaron a súa impronta. Obviamos outras ramas doutros fillos para non ser demasiado extensos e non enturbar a cronoloxía de trescentos anos que nos interesa neste relatorio. 
Xenealoxía 
1. D. Salvador Menéndez Navia Villamil (vive en 1719) (sin descendencia) 
2. D. Sancho Manuel Menéndez Navia Villamil casa con: Dª Mª Josefa Fuertes Sierra Prelo Castrillón. O seu fillo: 1. D. Baltasar Menéndez de Navia y Villamil (señor da Casa do Limonar hoxe do Outeiro de S. Miguel de Reinante) casa con: Dª MªLuisa de Carmen Trelles Prelo Castrillón. O seu fillo: 1. D. Juan Antonio Menéndez Navia Villamil y Trelles (1752-1815) casa con Dª Melchora Mª Valledor y Lamas (f.1829). A súa filla: 1. Dª. Mª Luisa Menéndez Navia y Valledor (1771-1852) casa con: D. Vicente Fco. José Lamas de la Torre (1765-1817)(do Pazo de Quintalonga). O seu fillo: 1. D. Vicente de Lamas Menéndez (1796)(señor do Pazo de Quintalonga) casa con Dª. María Teresa Navia Osorio (1814). O seu fillo: D. Ramón de Lamas Navia Osorio (1851-1926) casa con Dª. Anunciación Amalia Sanjurjo. A súa filla: 1. Dª. María Teresa Lamas Sanjurjo (1886-1970) casa con D. José Navarro Reverter. 
Recordar estes escudos, é ás familias que pertenceron, é unha labor que nos permite albiscar anacos da prezada e preciosa historia do noso pobo, así como, non esquecer que algún día o Concello ou algunha Asociación Cidadán, deberían de facerse cargo de inventariar o patrimonio municipal, tanto civil, como militar e sacro, como marítimo, etnográfico e arqueolóxico, e a poder ser, e a non tardar, para que non desapareza de todo, facer un museo o suficientemente amplo como para conter tanto salas de exposición como cuartos e laboratorios de investigación."

CASA BRASONADA DAS CATRO-CALLES. Francisco José Campos Dorado

No centro das Catro-Calles (nome popular co que se coñece en Ribadeo o cruce das rúas Reinante, Viejo Pancho, Vilafranca do Bierzo e Rodríguez Murias) atopamos unha casa brasonada que fai esquina coa rúa Viejo Pancho e Vilafranca do Bierzo. Na súa fachada, entre os dous balcóns do segundo andar, podemos ver un escudo español de impecable factura e conservación, gravado nunha pedra marmórea que destaca polo seu aspecto de cor branco marfileño. Está timbrado cunha celada bruñida colocada de perfil mirando a destra, en cuxa visera baixada non se distingue ben de cantas grilletas consta, que en número de sete, usaban os Condes e os Baróns, e en número de cinco os Señores e os Fidalgos.
A parte inferior do casco adórnase cunha elegante gola de chapa con raias que simulan as varias pezas solapadas que a forman, e que servían para cubrir e protexer o pescozo e clavículas do cabaleiro. Na parte sinistra, máis que verse, intúese un pequeno burulete, ou tocado de seda de varias voltas torcidas, suxeito ó casco, onde leva cosido un profuso penacho de plumas que lle serve de adorno.
O escudo adórnase sobre un prego de pergamiño cortado a tramos simétricos que se enrolan, e cuxos rolos lle serven de soportes e sostén. Este pergamiño emula, nalgúns casos, as pezas de tela chamadas lambrequines, que o cabaleiro usaba sobre o casco para evitar que o ardor do sol quentara o aceiro, e como se sole dicir, lle “asara a cabeza” ou lle fixera “ferver os miolos” mentres estaba parado e aprestado para o combate. Outras veces en vez de lambrequines, usaba unha veleta ou volante, ou un mantelete que suxeito a celada, cubríao por enteiro incluídas as costas. Cantos máis cortes tiveran os lambrequines, máis honra lle facían o cabaleiro pois eran sinal de bravura, xa que quería dicir que estivera metido no máis difícil da batalla e recibira moitos golpes de espada e de brosa. Estes símbolos de honor sufriron tódolos caprichos das modas, variando as formas segundo lles parecía os artistas que os debuxaron e gravaron.
O campo do escudo está cuartelado en cruz ou en catro cuarteis. No primeiro cuartel: unha torre donjonada (con outra torre encima), sobre ondas de auga. Parecen armas dos Villamil, similares as do cuarto cuartel do escudo da Casa dos Cuatro Hermanos, antigo Comercio de Maseda e as do cuarto cuartel do escudo do Patín, pero falta un elemento: a pequena torre ou igrexa adestrada a torre donjonada, polo que tamén puidera interpretarse como un castelo sobre ondas, armas dos Castrillón de Casielles de Luarca (un castelo de prata sobre ondas de azur e prata), ou das armas dos Couto (en campo de gules un castelo de prata sobre ondas de azur e prata) (dato facilitado por A. Taboada Roca a D. José Santiago Crespo del Pozo, Historia de Galicia Vol.XIX) ou dos Suárez ou dos Suárez de Deza procedentes da comarca da Galiza do Deza e Trasdeza, cuxos apelidos son familiares en Ribadeo.
No segundo cuartel, tres faixas horizontais sobre ondas de auga. Son armas que semellan as do cuarto cuartel do escudo da Casa de Vior da rúa Bispo Veres. En campo de ouro tres faixas de azur, das armas dos Messía, que como xa dixemos naquel escudo, posiblemente sexa unha rama familiar dos Messia de la Cerda establecidos en Ferrol, mariños de alto rango da Armada en liñaxe cos Marqueses de Acapulco. Pero as ondas do mar, colocadas nesta posición, baixo as faixas, poden representar al liñaxes dun matrimonio entre un Messía de la Cerda e unha Magariños, posiblemente da comarca de Ferrol, ou dun Messía ou dun Ribera ou Rivera, cuxas armas tamén son tres faixas, cunha Mariño ou Mariña, ou cunha Páez, apelidos de familias establecidas de moi antigo no Concello de Ribadeo. No terceiro cuartel, un crecente montante (coas puntas da lúa cara o xefe ou cara arriba) entre tres e tres estrelas de seis puntas. Parecen armas dos Luaces, pero o crecente dos Luaces é ranversado (as puntas da lúa miran cara abaixo) como podemos ver no cuarto cuartel do escudo sinistro da Casa dos Miranda. Neste caso, puideran ser armas dos Valledor emparentados cos Sotelo e cos González de Carvajal de Viveiro, onde existe un escudo con estas mesmas armas na Casa de D. Tomás Galdo na Praza Maior de Viveiro, cunha estrela menos en punta ou abaixo.
No cuarto cuartel, unha árbore e dous animais empinados no tronco, poden ser armas dos Gomez Acevedo, dos González Acevedo ou dos Pardo Acevedo. No seu conxunto parece ser o escudo familiar dun descendente de Páez Suárez de Acevedo, na cal seu tataraneto D. Diego González de Acevedo loitou o lado do rei D. Xan II de Castela, que mira por onde, foi o rei que lle deu o título de Conde de Ribadeo a D. Rodrigo de Villandrando por privilexio de 22 de Abril de 1435. ¿Coincidirían batallando codo con codo este fidalgo e Villandrando?. Por outra banda este cabaleiro, cuxo liñaxe procede de Arnaldo de Bayán, gascón, que fundou casa en Galicia no século X, no lugar de Acevedo en Vilar de Frades en Orense, parece ser descendente na liña dos Condes de Monterrey, pois a casa troncal está emparentada coa casa de D. Sancho Sánchez de Ulloa, señor de Vilamaior de Ulloa, a uns 20 km de Lugo, a quen por privilexio de 10 de Maio de 1476, os reis Católicos o fixeron I Conde de Monterrey.
A casa onde se atopa o escudo pertenceu a Dª. Elisa Rodríguez Malvares, benfeitora na construción do Colexio vello das Monxas da Caridade, como reseñamos nun artigo anterior cando nos referimos o Escudo de armas da Rúa Trinidad. Non sabemos si Dª Elisa era descendente deste cabaleiro a quen pertence o escudo.
É evidente que a afición de descifrar os enigmas históricos escondidos durante séculos na heráldica non deixa de ser, neste caso, un traballo interpretativo de aproximación, pois tendo en conta que interpretar un cuartel sen a documentación xenealóxica do fidalgo ao que pertencía o escudo, é soamente un intento de expoñer, co maior rigor que nos é posible, outra das riquezas patrimoniais do noso pobo, pero, as veces, as pezas ou mobles dos cabaleiros non están completos, ou carecen de tal ou cal elemento debido a que o escultor non tiña o esquema ou o debuxo das Armas, supervisado por un Rei de Armas, correspondentes a ese preciso cabaleiro. Por outro lado está o carácter artístico “caprichoso” co que se gravou, e outro elemento esencial son os esmaltes ou cores e metais cos que se pintan e esculpen os escudos, elemento que falta en tódolos escudos exteriores expostos ata o de agora. Pero, incluso así, non deixo de sentir esa compartida e profunda satisfacción de ver como “falan as pedras” dos seus antigos donos...

CASA BRASONADA DA RÚA VIEJO PANCHO. Francisco José Campos Dorado

Baixando pola rúa Viejo Pancho, case chegando á rúa Antonio Otero, atopamos unha amplísima e señorial mansión coñecida como a Casa de Navarro-Reverter. Efectivamente, alí viviu D. José Navarro Reverter y Gomis (1888-1969) casado con Dª. María Teresa Lamas Sanjurjo (1886-1970), filla de D. Ramón de Lamas Navia Osorio (1821-1926) e de Dª Anunciación Amalia Sanjurjo. D. Ramón era fillo de D. Vicente de Lamas Menéndez (n.1796) e de Dª María Teresa Navia Osorio (n.1814), señores do Pazo de Quintalonga.
O escudo de armas, está situado na fachada Norte cara o lateral que da a rúa, dentro dun recinto interior ao que se accede por un amplo portalón de servizo. Dende aquí, darlle as máis expresivas grazas o meu amigo Carlos Rolle Vijande que xa anteriormente me facilitou fotografar o escudo da rúa Enxeñeiro Schulz, e esta vez, poder facer un bo encadre deste escudo desde unha das fiestras do seu confortable e “calentiño” Hotel. Ese día facía un frío que pelaba e a calefacción estaba ideal. Frecuentar o seu hotel entre tres casas brasonadas, pareceume revivir as visitas ó “barrio gótico” do Ribadeo Antigo, para logo baixar a costa de Antonio Otero entre as vetustas casas de mariñeiros e armadores, e ir embarcar a Porcillán ó “María Irene”. ¡Un soño daquela realidade xuvenil vivida, e que tan pronto se me pasou por diante...!

O campo do escudo está cuartelado en cruz ou en catro cuarteis, sobre unha aguia coroada mirando a sinistra ou acolada (que está por detrás del). A cabeza coroada da aguia sírvelle de timbre, así como, as ás e as garras lle serven de soporte, e as estendidas plumas temoneiras do rabo, de sostén. O adorno exterior consiste nun elegante deseño de penachos de plumas de aves “do paraíso” que partindo de roeles abuxardados rodean o contorno.
Á altura da cabeza da aguia, no lado esquerdo segundo se mira, esta gravado “BS” cunha pequeniña “V” dentro da letra “B”, e no outro lado aparece unha “O” cruzada dunha “T”. Isto nos quer dicir que o escudo pertence a familia “BUSTO”. A aguia coroada acolada o campo do escudo, é sen dúbida, unha das aguias do brasón dos Busto: un escudo partido de azur e ouro, cun aguia “do un no outro” ou inversadas (que son simétricas respecto dun eixe vertical). Na parte baixa hai unha confusa lenda que parece rezar: “AVNQE NO SOITO DA DEOROSO EL AZVL ESTA EL TESORO” (“aunque no soy toda de oro “so”(bre) el azul está el tesoro”), semellante e que expresa o Dicionario Heráldico e Nobiliario de D. Fernando González-Doria, Edic. 1994: “SI NO SOY TODA DE ORO, EN LO AZUR TENGO EL TESORO”.
O lema refírese a aguia, que nalgúns brasóns dos Busto, soamente é unha aguia partida de azur e ouro, e noutros son dúas aguias, unha de azur e outra de ouro. A aguia dourada portábana na antigüidade os estandartes do rei Ciro “O Grande” de Persia (500-429 a.C.) do que fala Herodoto (484-420 a.C.). Foi emblema de Exipto en tempos de Ptolomeo (90-168 d.C.) e os etruscos entregáronlle aos romanos, en sinal de amizade, un cetro surmontado dunha aguia de marfil, que eles empregaron como emblema da República Romana e máis tarde dos emperadores. O exército romano en tempo de guerra, portaba como insignia unha aguia dourada coas ás despregadas, e case era como a divindade protectora da lexión. En tempos da república estaba feita de madeira, máis tarde foi de prata e en tempos de Cesar as aguias eran de ouro (Ciencia del Blasón, D. Modesto Costa y Turrel 1858)
“...(SOBRE) EN LO AZUL (ESTA) TENGO EL TESORO”. Seguramente, o lema refírese o azul do mar océano. Os Busto foron grandes armadores de vello, que fixeron grande fortuna cos barcos mercantes. Hai un preito litigado entre D. Fernando de Valdés de Candás e D. Alonso del Busto por danos causados nun navío en 28/2/1519. O lema podería interpretarse, algo así, como que: si lles fallaban os negocios monetarios en terra (O OURO) sempre poderían volver a intentalo cos recursos do mar (O TESOURO) para volver empezar a adquirir riquezas.
Segundo o antedito Nobiliario de D. Fernando González-Doria, ós Busto pertenceron os Sete Infantes de Lara, fillos de D. Gonzalo Busto e de Dª Sancha Velazquez e netos do rei Ramiro II de León (930-950). Unha rama pasou a México, onde o capitán D. Matías del Busto y Moya, natural de Santa Fe, cabaleiro da Orden de Calatrava, obtivo título de Marqués de San Clemente o 20 de Decembro de 1730. Posiblemente as plumas do adorno exterior deste escudo de armas, teñan que ver coas preciosísimas aves do continente americano.
Na Casa dos Busto de Ribadeo, D. Francisco Antonio Bustos y Florez, sacou executoria de nobreza na Chancillería de Valladolid en 1785. Seus ancestros xa conseguiran a executoria na mesma Chancillería en 1512 (Historia de Galicia, Tomo XX, paxs. 239-240).
No primeiro cuartel, unha banda engolada en dragantes linguados e dentados. Poden ser armas dos Sanjurjo, do castelo de Arnado de Valdeorras (Orense), emparentados cos Florez da casa de Miramontes do Bierzo // poden ser tamén, armas dos Navia–Osorio que aparecen no retablo do altar maior da igrexa parroquial de Sta. María do Campo de Ribadeo // puideran tamén ser, armas dos Andrade ou dos Freire (en campo de sinople unha banda de ouro engolada en cabezas de dragón do mesmo metal). Faltan os esmaltes do escudo, para precisar a liñaxe correspondente deste brasón, pero máis parecen Navia Osorio ou Sanjurjo.
No segundo cuartel, un home de pé, armado de espada envaiñada e cunha alabarda, ou cunha lanza de torneo, pois vense na asta da lanza dúas protuberancias ou cazoletas de protección da mau, na zona por onde se empuña cando se monta a cabalo para a xusta ou liza entre cabaleiros. Por outra banda, a vestimenta parece a clásica dos conquistadores de América, cun morrión na cabeza adornado cun penacho de plumas. Esta circunstancia, da vestimenta lixeira, de coiro ou tela, nos leva a crer, que empuña unha alabarda, aínda que só se ve a asta e lle falte a coitela, pois un cabaleiro disposto para unha xusta, estaría vestido de armadura. Advertimos esta circunstancia pois estes dous primeiros cuarteis, parecen ser os do parentesco dos Busto coas armas dos Menéndez Navia emparentados cos Villaamil, armas iguais as do primeiro cuartel do escudo do Patín, as do escudo da casa dos Cuatro Hermanos onde estaba o Comercio de Maseda, as do escudo da Casa do Outeiro de San Miguel de Reinante e as do escudo ovalado de Celeiro de Mariñaos, posiblemente do canónico D. Salvador Menéndez Navia e Villamil que era tesoureiro da catedral de Mondoñedo e fundador do patronazgo da capela de San Roque de Ribadeo (ano 1719)
No terceiro cuartel, tres coroas reais ben ordenadas, dúas en xefe e unha en punta, esta máis grande cas outras. Similares o brasón do Reino de Suecia (en campo de azur tres coroas de ouro) (Ciencia Heroyca do Marqués de Avilés, Tomo I, páx.400) ¿casou algún Busto con alguén da Familia Real de Suecia? ou si tiñan os Bustos relación comercial marítima con Suecia ¿qué mercancías transportaban para ser merecedores deste privilexiado brasón?. Por outra banda, tres coroas reais unhas sobre doutras (sinistra, destra e sinistra) tamén aparecen no 2º cuartel do escudo de Hernán Cortés por privilexio de 7-Marzo-1525 concedido polo rei Carlos I. ¿Haberá relación coa saga dos conquistadores de América?
No cuarto cuartel, aparece a Encomenda ou Cruz da Orden de Santiago, atravesada punta a sinistra por unha espada desnuda, que non logramos identificar con ningún liñaxe familiar.
Na Chancillería de Valladolid, encóntranse varios preitos que nos mostran algúns membros da árbore xenealóxica desta familia: 1) Preito de Fidalguía de D. Domingo Alejo Cotarelo y Busto, veciño de Ribadeo (1732). 2) Executoria de preito litigado por D. Francisco Antonio del Busto y Flórez, veciño de Ribadeo, con D. Antonio Trelles Villear e a súa muller, veciños de Avilés, sobre restitución de varios bens (1785). 3) Preito de D. Manuel del Busto Flores(z) de Sante, D. Andrés del Busto Flores(z) de Sante, D. Francisco Antonio del Busto de Ribadeo, D. Francisco María del Busto de Ribadeo, sobre posesión de bens e herdanza de Dª Cayetana de la Vega y Navia, madre común dos litigantes, e cuxos bens están situados nos concellos de Navia e Coaña (1802-1808). ¡Ribadeo e o mar sempre o seu lado!

Placas de Sargadelos ilustrando o rueiro de Ribadeo

Hai case un mes foi anunciado polo concello que se ían poñer 32 placas de Sargadelos ilustrativas de diversos lugares da vila. O día 16 o concello emitiu unha nova nota de prensa coa inuauguración do novo viario, a posta da primeira placa, na rúa Ibáñez. Anunciose daquela que en poucos días estrían postas as placas e a disposición folletos explicativos na oficina de turismo. Os poucos días aumentaron algo, pero hoxe por hoxe xa hai abonda placas colocadas e en breve estarán os folletos.
Mentres que iso ocorre, o ter os folletos a disposición, un resume en fotos dalgunhas das placas:
A primeira, no Pazo do concello, Pazo de Ibáñez.

Outra, fronte á torre dos Moreno, 'Edificio dos irmáns Moreno', acompañando ó caseto de regulación do mexadoiro de King Kong.

O edificio do xulgado de paz acolle entre pintura descascarillada a placa da antiga casa do concello.

O Campo tamén ten a súa placa:

E a porta da Vila, no 23 de Amando Pérez:

A praza de abastos:

Rúa San Roque:

A prota da Auga, na casa do Viejo Pancho, a rúa do seu nome (Viejo Pancho), xixeiramente desprazada en relación coa marca no chan que da conta da existencia da porta:

Ou a escola náutica, na actual biblioteca municipal, á beira da casa do Patín, na r/ Antonio Otero:

... seguirá!
Pero mentres, remato coa foto que ilustraba a segunda nota de prensa do concello en decembro, imaxe da 'inauguración':

ESCUDO DE ARMAS DO PAZO DE VALLEDOR. Pancho Campos Dorado

ESCUDO DE ARMAS DO PAZO DE VALLEDOR

Pancho Campos Dorado

Pazo dos Valledor. Escudo.

O Pazo dos VALLEDOR está en Castropol. É un edificio do século XVIII ao que se accede por unha gran portada rematada por un arco de medio punto sobre impostas algo saíntes e con molduras. Os riles do arco están gravados en baixo relevo con motivos florais que ocupan o espazo até as dovelas laterais da clave, e o todo enmarcado entre dúas columnas, sobre cuxos capiteis se sostén a obra de cantería do gran escudo heráldico da familia VALLEDOR.

Escudo de armas medio partido de dous trazos e cortado de dous, coa campaña partida, traendo un campo de oito cuarteis. Escudo composto das Armas familiares da Casa dos VALLEDOR e que se atopa en magníficas condicións de conservación. Está protexido da choiva torrencial por unha cornixa de cantería formando un arco de medio punto, típico abeiro dos escudos heráldicos. O seu contorno é o dun escudo español de forma cuadrilonga, redondeado polo baixo e terminado en punta no medio da base ó estilo francés ⁽¹⁾, cun contorno de gran campo para dar amplitude ás pezas e mobles dos brasóns representados. Está timbrado cun helmo de fidalgo, repuxado con resaltes de figuras en relevo, e adornado cun penacho de cinco plumas, dúas pequenas extremas e tres centrais de maior relevo. Está situado de perfil mirando a destra e viseira alta levantada, e a parte inferior baixada, colocado sobre unha gola ou gorxal amplo de dúas pezas. Cerrando a abertura do helmo percíbense catro grilletas perforadas, o que nos da a coñecer a súa distinción de fidalgo antigo e cabaleiro revestido de algún cargo importante no exército ou na corte do soberano, así como que o escudo representa tres liñas maternas e paternas, armas familiares con parentesco de consanguinidade.

O campo está rodeado, a destra e sinistra, de lambrequíns sinxelos a modo de ornamentos florais formando molduras enlazadas, e na punta (parte baixa) remata nun sostén a modo de vieira de peregrino rodeada dunha labor de “encaixe” de bodoques que conforman un conxunto de moi elegante e señorial presenza.

Na bordura alta podemos ler: “EL SOLAR DEL VALLEDOR ES ANTIGVO I DE GRAN VALOR”. É un lema algo máis curto do que describía o escudo, tamén dos VALLEDOR, que estaba na casa de don Justo Barreiro Martínez, na antiga rúa de Figueirúa de Ribadeo, hoxe rúa de Buenos Aires: “EL SOLAR DEL BALLEDOR ES ANTIGVO DE GRAN BALOR CABALLEROS DESTE APELLIDO NO LO ECHEIS EN OLVIDO” ⁽²⁾. Ao expresarse en ambos lemas o termo “EL SOLAR”, quizais é probable que Balledor / Valledor queira dicir Valadouro, do latín “Vallis” ou “Valles” (feminino) ou simplemente se refira á “Casa nobre e patrimonial”, aquela máis antiga da familia onde se mantén ou mantivo a liña sucesoria da súa liñaxe. O escudo da rúa da Atalaia de Ribadeo ⁽³⁾, máis antigo dos Valledor, carece de lema.

Primeiro cuartel: cortado. En xefe, ou parte alta, unha árbore arrincada (coas raíces á vista); e na parte inferior do mesmo cuartel, dous cans, o de atrás con colar, perseguen a un xabaril pasante a sinistra preto dunha árbore sinistrada e arrincada.

Segundo cuartel, en xefe, un cabaleiro con espada envaiñada á sinistra que pasa por detrás da figura e a punta saíndolle por destra, empuñando coa man dereita unha lanza alta (vertical coa punta arriba). Na parte inferior, un castelo con tres torres; da central de maior tamaño ou de homenaxe, sae o corpo dunha aguia coas ás despregadas. Parece ser o guerreiro dos VILLAAMIL ⁽⁴⁾, surmontando ó castelo e aguia das primitivas armas dos ALVARADO (en campo de azur, un castelo de ouro sumado dunha aguia) ou dos ARTAZA (en campo de azur, unha torre de ouro e nacente das súas ameas unha aguia de prata). Faltan os esmaltes para precisalo.

Terceiro cuartel, unha flor de lis superada dunha estrela de sete puntas sinistradas dunha árbore moi erosionada (en campo de gules, unha lis de ouro superada dunha estrela de prata sinistradas dun teixo de sinople). Son armas puras dos VALLEDOR. Na parte inferior, un home groso con faldra remexe coa man destra o contido dunha caldeira guindada do gancho dunha gramalleira, sinistrados dunha grande oriflama, insignia ou estandarte militar de dúas puntas ou farpas, fincado no chan. Figuras propias dos VALLEDOR reflectidas, en parte, tamén no escudo dos BALLEDOR de Ribadeo ⁽⁵⁾.

Cuarto cuartel, dous lobos andantes contornados (cara á sinistra) en pau (un sobre do outro), surmontando unha árbore desraizada acostada de dúas aspas, unha en cada flanco. O brasón total semella as moi antigas armas dos CRÚ(Z) MONTENEGRO DE BARRAGÁNS, de Pontevedra. En particular puidera interpretarse, como un brasón cortado: 1) dous lobos andantes contornados en pau; 2) unha árbore desraizada acostada de dúas aspas. Os lobos serían dun matrimonio OSORIO. Isto é dubidoso, pois os lobos de OSORIO, son andantes cara á destra, en pau, lampasados (coa lingua á vista, e de distinto esmalte) e desollados ou sanguíneos (de gules), isto non podemos precisalo nesta representación en pedra, pois carece de esmaltes.

Quinto cuartel: un escusón (escudiño do abismo ou centro do campo) coas armas dos YBIAS. Con bordura, na que se pode ler o lema “YBIAS YBIAS (en xefe) DIOS (flanco sinistro) ME A (en punta) YVDE (flanco destro), [“YBIAS, YBIAS DIOS ME AYUDE”] intercalado entre oito aspas. As figuras do brasón son: en xefe, unha torre de planta circular de catro ameas (á vista, dúas medias laterais e unha central) sinistrada dunha figura, quizais unha brisura (unha mirleta dun fillo primoxénito ou dun cuarto); e en punta, un cabaleiro armado na man destra cunha espada ou cun látego que serpentea no aire á súa sinistra (puidese ser unha serpe ⁽⁶⁾), portando unha adarga e atacando a outro home case derrubado ou sentado no chan, que se escuda do ataque cunha adarga na dereita e a man esquerda apoiada no chan, onde parece ter unha espada desenvaiñada. Ao lado destro do cabaleiro en pé hai unha estrela, posible brisura tamén, correspondente ao brasón dun fillo terceiro cando o primoxénito, nas súas armas, luce unha mirleta.

En heráldica o escusón representa o corazón do escudo, e era unha peza que concedía un soberano por algunha fazaña merecente dun brasón que cargue sobre o todo. Anotemos, como curiosidade, que algunhas veces o escusón era un distintivo amoroso, pois a miúdo nos torneos ou lizas medievais, o cabaleiro colocaba no centro do escudo un sinal ou unha cor distinta que só podía ser comprendida pola dama por quen suspiraba. ⁽⁷⁾

Sexto cuartel, unha torre redonda de cinco ameas, donxonada dunha torre de homenaxe tamén de cinco ameas, a cuxo arredor hai sete aneis; un superando ambas torres, tres e tres en flancos e unha máis dentro do portalón da torre baixa. Son armas dun brasón descoñecido tal como está, pero puidera tratarse dun brasón dos PÁEZ (en campo de azur, un castelo de ouro, aclarado de gules e rodeado de nove roeles de ouro en orla). Probaron a súa nobreza nas Ordes de Santiago, Calatrava, Carlos III e en San Xoán de Xerusalén, e son tamén familia de membros da Santa Inquisición ⁽⁸⁾.

Sétimo cuartel da campaña partida (cantón destro da punta), brasón cortado, na parte alta unha figura quimérica alada. Poden ser armas de REBOREDA ou o grifón alado dos ARRIBA que está botándolle a pata destra a un home encarado que empuña un látego que arrastra polo chan. A sinistra do home, centrada en xefe, unha estrela, probable brisura dun fillo primoxénito. Abaixo, unha aguia voante ou de ás estendidas, mirando a sinistra, que puidera ser a aguia dos PARDO de D.ª MARÍA PARDO Y LOSADA ou de D.ª MARIANA RAIMÚNDEZ PARDO OSSORIO MIRANDA Y AZCUEDO, ambas emparentaron cos VALLEDOR segundo consta na xenealoxía do Padre Crespo (ver abaixo)

Oitavo cuartel da campaña partida (cantón sinistro da punta), brasón cortado, presenta na parte alta unha ponte de pedra de tres ollos superada dunha árbore acostada entre dúas aspas, unha a cada costado. Son armas dos BEGA ou VEGA (de gules unha ponte sobre un río de azur e prata [neste brasón o río non se ve]. Unha árbore do seu color acostada de dúas aspas de ouro unha a cada costado). Na parte baixa, unha torre mocha con catro lanzas altas (puntas arriba), dúas a cada lado do portón; parece un dos variados brasóns das armas dos LANZÓS, particularmente co relacionado cos Condes de Maceda da fortaleza de Betanzos (en campo de ouro, unha torre de pedra co seu homenaxe, acostada de catro lanzas de ferro, con puntas de azur dúas a cada flanco). ⁽⁹⁾

Este escudo de armas dos VALLEDOR, presenta en cada cuartel labras de brasóns matrimoniais, polo que parece ser posterior ao ano 1774, data que presenta o escudo da rúa da Atalaia de Ribadeo, onde se reflicten os brasóns individuais. ⁽¹⁰⁾

Notar aquí, que era moi frecuente entre familiares de reis e de nobres a endogamia (matrimonios entre persoas dunha mesma liñaxe: primos carnais e segundos entre si, tíos e tías con sobriños, etc.). Esta era un costume moi antigo que xa practicaban os hebreos, os faraóns de Exipto, os incas do Perú ou os aztecas de México, con obxecto de conservar a raza de puro sangre azul. Hoxe practícase entre algunhas familias das altas finanzas, quizais máis por motivos de confianza e afinidade de raciocinio, que “de casta".

A xenealoxía que fomos recompilando comeza en, segundo a obra do Padre Crespo del Pozo, con: D. PEDRO FERNÁNDEZ DE VALLEDOR casado con D.ª MARÍA ACEBEDO PARDO Y TABOADA (coñecida en San Miguel de Reinante por D.ª MARIA PARDO DE ULLOA. Casados antes de 1656. D.ª María é a sexta filla de D.ª MARIA JOSEFA PARDO DE CELA ULLOA Y TABOADA [da “Casa Torre de Pumarín” de San Miguel de Reinante] e de D. GREGORIO ANTONIO DE ACEVEDO PARDO VILLAMIL Y MONTENEGRO (de Castropol, fillo de D. Juan de Acevedo Pardo e máis D.ª Catalina Villamil y Bolaño)

Para non estendernos máis neste artigo, resumiremos a xenealoxía á contemporánea dos dous últimos séculos ata os nosos días:

D.ª MELCHORA VALLEDOR Y LAMAS (f.1829) casada con D. JUAN ANTONIO MENÉNDEZ NAVIA VILLAAMIL Y TRELLES (1752-1815)(fillo de D. BALTASAR MENENDEZ DE NAVIA Y VILLAMIL, Señor da Casa de Navia del Limonar de Navia, e da Casa do Outeiro de San Miguel de Reinante. Casado con D.ª MARÍA LUISA TRELLES PRELO Y CASTRILLÓN). Teñen por filla a D.ª MARÍA LUISA MENÉNDEZ NAVIA Y VALLEDOR (1771-1852) casada con D. VICENTE FRANCISCO JOSE LAMAS DE LA TORRE (1765-1817)(Señor do Pazo de Quintalonga) que teñen por fillo a: 1. D. RAMÓN DE LAMAS NAVIA OSORIO (n.1795) (representante do Reino de Galicia no Trienio Liberal de 1835) e a 2. D. VICENTE LAMAS MENÉNDEZ (1796) (señor do Pazo de Quintalonga) que casa con D.ª MARÍA TERESA NAVIA OSORIO Y ALVAREZ VIART (filla do VIII Marqués de Santa Cruz de Marcenado (1814). De este matrimonio nacen cinco fillos e pasa a herdanza ó cuarto fillo (despois de varios preitos) D. RAMÓN LAMAS Y NAVIA OSORIO (1851-1926)(Oficial do Estado Maior no Corpo Loxístico e Administrativo do Exército de Terra) que casa con D.ª ANUNCIACIÓN AMALIA SANJURJO. Teñen por filla a 1. D.ª MARÍA TERESA LAMAS SANJURJO (1886-1970) que casa en 1910 con D. JOSÉ NAVARRO REVERTER Y GOMIS (f.1942) Presidente de Telefónica entre outros moitos cargos. En Ribadeo viven na Casa de D.ª MARÍA LAMAS da rúa Viejo Pancho, que debido a lexislación franquista que negaba a autonomía da muller para gobernar o seu propio patrimonio sen permiso do marido, aínda hoxe se coñece esta casa como a Casa de Navarro Reverter, cando é a casa de D.ª MARÍA LAMAS)

Intentamos reunir as pezas que unen os Escudos de Armas do Concello de Ribadeo cós do Concello de Castropol, para coñecer a dimensión real que durante séculos unía con lazos de sangre ás familias nobles da Ría de Ribadeo, algo que hoxe, por desgracia, está totalmente perdido.

--

1 Heráldica española. El diseño heráldico. Luis F. Messía de la Cerda y Pita. Ed.1990. p.28^↩

2 En Ribadeo a grafía expresaba BALLEDOR na lenda do escudo que estaba na Casa de D. Justo Barreiro. A grafía “Balledor” no escudo de Ribadeo; e “Valledor”, no escudo de Castropol, ambas da mesma familia, parecen ser a mesma palabra -“bale” ou “val”-, pero etimoloxicamente o seu significado podería cambiar: mentres un denotaría “a persoa que ampara ou auxilia a outra”(baledor, valedor), outro sería “val do ouro” -Balledor, Valledor, Valadouro-.(Escudos de Armas do Concello de Ribadeo, cap. 18, p.146 / CASA BRASONADA DA RÚA DA ATALAIA)^↩

3 Escudos de Armas do Concello de Ribadeo, cap.19, p.153 (ESCUDO DE ARMAS DA RÚA ATALAIA).^↩

4 Heráldica de los apellidos asturianos. F. Sarandeses, Reedición, Oviedo 1994, p.376^↩

5 Escudos de Armas do Concello de Ribadeo, cap. 18, p.146. (CASA BRASONADA DA RÚA DA ATALAIA)^↩

6 Heráldica de los apellidos asturianos, Francisco Sarandeses, cita: “en una casa que llaman “de la Torre”, en San Emiliano (Allande) las armas son parecidas: Un castillo rodeado de ondas de azur y plata, bajo el cual está una serpiente de dos cabezas...” Reedición, Oviedo 1994, p.200^↩

7 D. Modesto Costa y Turell, Ciencia del Blasón, Código Heráldico Histórico, 2ª Edición, 1858.^↩

8 Blasones y Linajes de Galicia, Padre José Santiago Crespo del Pozo. Mosteiro de Poio, Edición patrocinada pola Real Academia Gallega, volume XXV, p.79.^↩

9 Ibidém, volume XXI, p.147.^↩

10 Escudos de Armas do Concello de Ribadeo, cap.19, p.153. (ESCUDO DE ARMAS DA RÚA ATALAIA)^↩

 

Unha re-presentación

    O 17 de novembro tivo lugar na Casa do Viejo Pancho en Ribadeo a presentación dun libro que ven sendo a reedición conxunta e revisada doutros tres anteriores. Trátase de 'Literatura Galegoasturiana', libro que tenta aglutinar e compendiar os autores e estilos de dita literatura ata hoxe. O equipo foi presentado por Dores Abel, e faltaron Rita Bugallo e Xoán Babarro. A máis do libro 'de portada', do que se encargou basicamente Suso Fernández Acevedo, falouse do último libro de Xosé Henrique Costas e repartíronse un par de libros de Álvaro Cunqueiro (aínda quedou algún na Casa do Viejo Pancho). Eu trouxen para casa 'O mundo que teño de meu. Artigos en lingua galega'. Deixo en baixo o cartel e o audio da presentación, xunto con algunha foto.

 

Suso Fernández, Dores Abel e Xosé Henrique Costas

ESCUDO DE ARMAS DA CASA DE QUINTALONGA DE SANTALLA DE VILAOSENDE E ESCUDOS POLICROMADOS DA CAPELA DE SAN ROQUE DE RIBADEO. Francisco José Campos Dorado

Este Escudo de Armas está colocado na fachada oriental da Casa-Pazo de Quintalonga na parroquia de Santalla de Vilaosende. É un escudo con forma ovalada, medio partido e cortado, con bordura gravada de tal forma, que coincide a lenda có correspondente brasón de cada cuartel: “MONTENEGRO” (flanco destro, 1º cuartel)- EN LAS ARMAS Y EL BENCER LAMAS ES DE SOSTENER (rodea toda a partición baixa ou 3º cuartel)- BAAMONDE(S) (flanco sinistro, 2º cuartel). Este tipo de distribución dun escudo de armas cos brasóns das liñaxes familiares, soen estar distribuídas para representar: 1º) as armas do avó paterno; 2º) armas do avó materno, e as veces, as armas da avoa materna; 3º) as armas da avoa paterna.

A forma ovalada do escudo, como arma de defensa, foi usada polos antigos gregos, e na Heráldica española, é costume que a usen as damas e os eclesiásticos. Neste caso, ó estar timbrado cun casco de fidalgo, que só é admitido na regra Heráldica aos cabaleiros, debe corresponder o escudo familiar dunha dama. A viseira levantada ensinando tres grilletas, é a dun fidalgo de tres liñas paternas e maternas. O casco mostra un burelete adornado de catro plumas, e o adorno exterior consiste nunha cartela que soporta o escudo, asemellando volutas dun pergamiño nos soportes, e carece de adorno no sostén (pola parte baixa)

1º cuartel: unha “M” coroada das Armas dos MONTENEGRO (se tivera esmaltes sería: en campo de sinople, unha “M” de prata surmontada dunha coroa real de ouro)

2º cuartel: unha “M” coroada e rodeada de sete peixes das Armas dos BAAMONDE (se tivera esmaltes sería: en campo de azur, unha “M” de ouro, coroada do mesmo metal, bordura de gules con sete peixes de prata). Este brasón tamén o podemos ver no segundo cuartel do Escudo de Armas da Capela de Lourdes da Igrexa de Sta. María do Campode Ribadeo (tamén en La Comarca del Eo, 6-Maio-2017).

3º cuartel: esta partición baixa, presenta as Armas dos LAMAS, que son as mesmas que as do escudo exterior da Capela de San Roque (tamén en La Comarca del Eo, 30-Xullo-2016) coa advertencia de que están invertidas en xefe, as armas dos LUACES e dos DONIS. Neste escudo: 1º) son de DONIS (tres lises ben ordenadas); 2º) LUACES (cinco estrelas de seis puntas surmontadas por un crecente ranversado); 3º) LAMAS (cinco lapas de lume ou “llamas”). No escudo da Capela de San Roque: 1º) son de LUACES; 2º) DONIS e 3º) LAMAS.

As armas dos LUACES son as da Casa de Camarasa (en campo de azur, cinco estrelas de ouro surmontadas dun crecente ranversado de prata).

Na Internet, na páxina de “Xenealoxía.org. Investigando a HistoriaFamiliar en Galicia” e noutras varias fontes, atopamos a seguinte xenealoxía:

D. Pedro NUÑEZ (ou ÁLVAREZ) DE LAMAS BAAMONDE, que presenta Preito de Fidalguía na Real Chancillería de Valladolid no ano 1539 (Sala de Fidalgos, Caixa 1506,1), foi quen creou vínculo e maiorazgo dos bens da Casa de Quintalonga na parroquia de Santalla de Vilaosende do Concello de Ribadeo. A acta fundacional di que fixera moitos servizos, probablemente de armas, o emperador Carlos I de España e V de Alemaña (rei entre 1517-1556). D. Pedro casou con Dª Teresa RODRIGUEZ DE CORA E BAAMONDE, e faleceu sen descendencia, polo que seguiu a liña sucesoria seu irmán D. Lope ALVAREZ DE LAMAS BAAMONDE, que aparece empadroado como fidalgo nos padróns da parroquia de Sante concello de Trabada en 1580. Casou con Dª María DE LINARES. Tiveron por fillos a D. Fernando que faleceu en América en 1590 e a D. Rodrigo que herdou Quintalonga.

D. Rodrigo tivo por fillo a D. Gaspar LAMAS BAAMONDE que casou con Dª Catalina DEL BUSTO ANDRADE. (Nota: á vista desta xenealoxía, parece que no Escudo de Armas dos BUSTO, que explicaba no artigo “Casa brasonada da Rúa Viejo Pancho” (La Comarca del Eo, 24-Decembro-2016) o primeiro cuartel, parece ser, brasón dos ANDRADE). D. Gaspar e Dª. Catalina tiveron por fillo a D. Antonio Lamas Baamonde, Señor da Casa de Quintalonga de Vilaosende que casou con Dª. María MONTENEGRO SANJURJO, filla de D. Pedro NÚÑEZ DE MONTENEGRO SANJURJO e LANTOIRA e de Dª María de AGUIAR e PEDROSA. D. Antonio faleceu o 27-Marzo-1705.

D. Antonio e Dª María Montenegro, tiveron seis fillos: 1) D. Antonio de LAMAS E MONTENEGRO que casou con Dª. Isabel MENENDEZ DE NAVIA E VILLAAMIL, natural de Ribadeo, filla de D. Baltasar MENÉNDEZ DE NAVIA E VILLAAMIL e de Dª María de ESTRADA E MANRRIQUEZ.

2) D. Gaspar de Lamas Montenegro, foi cura reitor propio da freguesía de Cabarcos en 1722, é Comisario do Santo Oficio da Inquisición. Como nota interesante atopamos que D. Gaspar, sendo xa cura de Cabarcos, foi unha das testemuñas da voda de Dª María PARDO DE ULLOA E LOSADA (filla do Capitán D. Juan PARDO DE CELA E TABOADA e de Dª Antonia ULLOA LOSADA E VALLEDOR, seguramente os donos da Casa de Pumarín de S. Miguel de Reinante) que casou con D. Diego DEL BUSTO E VILLAAMIL (fillo de D. Domingo DEL BUSTO E VILLAAMIL e de Dª María DE SIERRA E OSORIO, seguramente veciños de Ribadeo) cuxo matrimonio se celebrou o 3-Xuño-1700 en San Miguel de Reinante (Libro Matrimonios Nº1 (1670-1738) Folio 175-V).

3) D. José de Lamas, que foi cura da freguesía de Santalla de Vilaosende. 4) Dª. María de Montenegro e Sanjurjo, foi monxa no convento de Santa Clara de Ribadeo, e pasou de monxa de velo branco a monxa de velo negro o 10-Outubro-1686. 5) Dª. Juana Marta de Lamas e Montenegro. Casou o 11-Decembro-1695 con D. Pedro Teodoro MIRANDA E SANJURJO. 6) D. Francisco de Lamas e Montenegro.

D. Antonio de LAMAS E MONTENEGRO (primoxénito de D. Antonio Lamas Baamonde e de Dª María Montenegro Sanjurjo), casou con Dª. Isabel MENENDEZ DE NAVIA E VILLAAMIL, e tiveron tres fillos: 1) D. José Antonio LAMAS E MENÉNDEZ, dono da Casa de Quintalonga onde faleceu o 1 de Xaneiro de 1755, que casou con D. Maria Luisa MOSCOSO E LEMOS (ver máis abaixo)

2) D. Gaspar Antonio de Lamas e Menéndez que casou con D.ª Micaela Rosa BUSTO E SIERRA e tiveron por filla a Dª. Maria Ignacia LAMAS E BUSTO que casou en Ribadeo, 11-Outubro-1745, con D. Jacìnto VALLEDOR PRESNO QUEIPO DE LLANO, fillo de D. García Francisco Valledor Presno e D.ª Melchora María Queipo de Llano.

3) D.ª Maria Francisca de Lamas, casou o 31 de xullo de 1707 con D. Francisco PLÁCIDO POSSE SAAVEDRA E VILLAR DE FRANCO, fillo de D. Roque Posse e Villar de Franco e D.ª Margarita Saavedra, rexedor perpetuo da cidade de Betanzos.

Hai un preito do ano 1722, na Real Chancillería de Valladolid que corrobora parte dos membros desta xenealoxía: Preito de D. José Antonio de Lamas Menéndez, veciño da freguesía de Santa Eulalia de Vilaosende, con D. Gaspar de Lamas Montenegro, cura de San Julián de Cabarcos, D. José Bernardo de Lamas, cura da freguesía de Santa Eulalia de Vilaosende, D. Pedro Teodoro de Miranda y Sanjurjo e súa muller Dª. Juana Marta de Lamas Montenegro, veciños da freguesía de Santa María de Conforto, posuidores e herdeiros dos bens que quedaron de D. Antonio de Lamas Bahamonde, sobre o pago de certos pesos de prata chegados de Indias como agregados ó vínculo que fundou D. Antonio de Lamas Bahamonde (Código de referencia: ES.47186.ARCHV/8.12.3.2//PL CIVILES,FERNANDO ALONSO (F),CAJA 2204,2)

Chegados a este punto, pasemos a estudar os ESCUDOS POLICROMADOS DA CAPELA DE SAN ROQUE, pois pertencen a esta familia, nas ramas familiares do maiorazgo desta capela.

Estes escudos están, un a cada lado, no alto do retablo do altar maior da Capela de San Roque. O escudo esquerdo, segundo miramos o altar (foto 2ª do artigo) é un escudo español cuartelado en catro, e obsérvese que a boca do escudo (o borde ou liña que delimita o interior ou campo), está formada por unha sarta de cinco deceas de contas dun rosario eclesiástico. A mesma característica ocorre no escudo dereito (foto 3ª). Isto parece indicar que ámbolos dous escudos pertencen a familias de relixiosos con nobreza de fidalgos. Non obstante, debemos notar que na Heráldica, os cascos son privativos da armería masculina, quedando excluídos para timbrar con el as armas das damas e do clero, polo que son escudos brasonados de familia (Tratado de Genealogía, Heráldica y Derecho Nobiliario, Curso de Licencia, Instituto Luis de Salazar y Castro –C.S.I.C- Madrid 1961, p.139)

O escudo esquerdo (foto 2ª) está timbrado cun casco de cabaleiro, pero non vemos que presente algunha das Armas dos señores que profesaban nas Ordes Militares que dependían da Igrexa, como: a Orde de Malta, á do Santo Sepulcro ou a Orde de Santiago. Estas Armas (cruces características de cada Orde) deberían estar acoladas ou sitas por detrás do escudo. Por isto, o escudo esquerdo debe ser o dun cabaleiro relacionado coa Igrexa ou cun abade que está baixo a xurisdición dun bispo ou dun arcebispo, e timbra as súas armas cun casco de Fidalgo, por ser o seu escudo familiar (como xa dixemos, os eclesiásticos nunca timbran o Escudo de Armas cun casco).

Escudo esquerdo, primeiro cuartel: parecen armas dos PARDO ou dos PARDO DE CELA (axadrezado de doce xaqueles en campo de gules, seis alzados: 1 central, 2, 1, 2, con tres ordes de contraveros de ouro e seis afundidos alternados). Estas armas xunto coa aguia dos terceiro cuartel, están falando dun matrimonio dos PARDO DE AGUIAR.

Segundo cuartel: en campo de azur, unha cabeza de lobo degolada de ouro, lampasada de gules. Esta cabeza de lobo está representada de forma moi expresiva, pois claramente se ven as gotas de sangre saíndo do corte da “decapitación”. Son armas dos MOSCOSO, con brisura nos esmaltes (con cambio da cor dos esmaltes), pois o brasón da primoxenitura dos MOSCOSO preséntase: en campo de ouro unha cabeza de lobo degolada de sable (de cor negro) lampasada de gules (coa lingua á vista e con esmalte de cor vermello, distinto á cor negro do resto da cabeza)

Terceiro cuartel: en campo de azur, unha aguia de ouro mirando a sinistra. Son armas dos AGUIAR, das máis primitivas da casa soar de Galicia, situada cerca de Lugo.

Cuarto cuartel: en campo de gules un castelo de oito ameas, con tres torres de ouro, a central de homenaxe de cinco ameas, donxonada (que ten outra menor sobre ela) e o todo acostado (acompañado en ambos flancos) con dúas torres de ouro, sobre ondas do mesmo metal. Parecen armas dos NOVOA que teñen parentesco desde moi antigo cos MOSCOSO.

Deste escudo dos MOSCOSO (foto 2) atopamos a xenealoxía na Casa de Quintalonga. Como arriba vimos, D. José Antonio Lamas Menéndez (f.1-Xaneiro-1755) dono da Casa de Quintalonga, estaba casado con Dª María Luisa Moscoso e Lemos. Tiveron por fillos a: 1) D. Luís LAMAS MOSCOSO (n.4-xullo-1734 en Santalla de Vilaosende). 2) D José Antonio Lamas Moscoso que casou coa súa prima irmá Dª Ignacia Lamas. 3) Dª Gertrudis Lamas Moscoso, nacida en Vilaosende que casou con D. Antonio VENTURA DE AGUIAR, natural de Ribadeo, e tiveron por filla a Dª Ramona Vicenta AGUIAR LAMAS E MOSCOSO, que casou o 1-Xuño-1785 co seu primo D. Antonio Jacinto POSSE VALLEDOR. 4) D. Vicente Antonio Lamas e Moscoso, nacido en Vilaosende, 17-Marzo-1730, Señor da Casa de Quintalonga, casou o 27-Decembro-1763 con Dª. María Josefa DE LA TORRE E PONTE, do Concello de Bergondo (A Coruña). Ela era filla de D. Cayetano Josef DE LA TORRE E ROMERO e de Dª. María Josefa DE PONTE VARELA E REYMONDEZ. Ambos da parroquia de Bergondo.

Un irmán de D. José Antonio Lamas Ménendez, D. Gaspar, casou con Dª. Micaela Rosa BUSTO E SIERRA, e tiveron por filla a Dª Maria Ignacia LAMAS E BUSTO que casou en Ribadeo o 11-Outubro-1745, con D. Jacìnto Valledor Presno y Queipo de Llano, fillo de D. García Francisco Valledor Presno e de Dª. Melchora Maria Queipo de Llano.

Por outro lado, o escudo da dereita segundo miramos para o retablo do altar maior (foto 4) é dos MENÉNDEZ NAVIA VILLAAMIL SIERRA Y FUERTES, cuartelado exactamente igual e cos mesmos mobles ou figuras que os escudos de armas de Ribadeo, da Casa do Patín e da casa patrucial de D. Baltasar e Dª Antonia (casa do antigo Comercio de Maseda), e igual que o da Casa do Outeiro de San Miguel de Reinante. Podemos ver a xenealoxía ata Dª. María Teresa LAMAS SANJURJO (1886-1970) casada con D. José Navarro Reverter, no artigo “Casa Brasonada do Parque de Ribadeo" (tamén en La Comarca del Eo, 21-Maio-2016)

Como sabemos polo testamento de 1668, explicado en “Escudos do AltarMaior de Santa María do Campo” (tamén en La Comarca del Eo, 4-Marzo-2017), D. Baltasar MENÉNDEZ NAVIA VILLAAMIL SIERRA Y FUERTES, fundador do maiorazgo da Capela de San Roque (Ribadeo Antiguo de Francisco Lanza (páx.259), era fillo de D. Sancho Menéndez Navia y Villaamil e de Dª Magdalena RODRIGUEZ DE SIERRA Y FUERTES naturais da vila de Navia. D. Baltasar casou con Dª Antonia de HESTRADA Y RÍO, filla de D.Francisco RODRIGUEZ DE RÍO e de Dª Antonia HESTRADA MANRIQUEZ veciños de Ribadeo.

O escudo (foto 2) tamén parece relacionado coa liñaxe da familia de Dª Antonia Estrada Manrique, descendente de D. Hernando Duque de Estrada, que tivo por filla a Dª Juana de ESTRADA MANRIQUE E MOSCOSO, irmá maior do Arzobispo de Sevilla, casada co capitán D. Sancho PARDO OSORIO, Cabaleiro de Santiago, General das Galeras de Indias, procedente da Casa PARDO DE VALLEDOR de Asturias e señor da Casa de Donlebún de Figueiras. Dª Juana viviu no século XVI pois fai doazón duns bens o 23-Agosto-1597, e tivo unha filla, Dª Francisca PARDO OSORIO Y ESTRADA que casou con D. Pedro BOLAÑO PIMENTEL, señor de Torés.

Un tío de Dª.Francisca, D. Juan PARDO OSORIO, falece en 1630 nun barco de guerra, pelexando contra dos holandeses (resumido: Blasones y Linajes de Galicia, J.S. Crespo del Pozo, Tomo II páx.395, e Tomo IV páx.127)

Este relato xenealóxico recompilado, en parte, na páxina de Internet “Xenealoxía.org. Investigando a Historia Familiar en Galicia”, non cabe dúbida de que é intricado de ler e quizais haberá que corrixilo nalgún punto. Pero dado o grado de interés que representan os enlaces matrimoniais e de parentesco entre as distintas Casas Brasonadas do Concello de Ribadeo, así como, entre os membros das familias fidalgas que hoxe son veciños que non dispoñen de Escudo de Armas nas súas casas, nunca me privo de facer unha recompilación o máis detallada e escrupulosa que me é posible, pois seguramente facilitará algún estudo posterior da Heráldica, Xenealoxía e Nobiliaria dos Escudos de Armas de Ribadeo, que sen dúbida, si queremos poñer en valor este riquísimo patrimonio, alguén terá que facer algún día, pois eu soamente o albisco, e intento “reflotar” ou aflorar á superficie un tema esquecido e apaixonante, que haberá que investigalo en toda a súa dimensión histórica, pois, sen dúbida, todos estes señores marcaron a maioría dos pasos de desenrolo económico e social daquel Ribadeo Antigo e moitos do Ribadeo actual.

ESCUDO DE ARMAS DA CAPELA DE SAN ANTONIO E DE SAN JOSÉ DE Sta. MARÍA DO CAMPO. Francisco José Campos Dorado

Entrando na Igrexa parroquial de Santa María do Campo de Ribadeo, a primeira capela a man dereita é a capela de San Antonio e de San Xosé. Sobre o arco de medio punto está este Escudo de Armas e dúas laudes a ámbolos seus lados, que deben explicar as cláusulas e gravames que deixou establecidos o fundador ou fundadores do maiorazgo. O escudo é de deseño clásico español redondeado en punta, timbrado cun casco de fidalgo con penacho de tres plumas e adornado de lambrequines curtos que caen por ambos flancos ata a metade do campo. Na parte alta destra do casco, hai unhas letras moi confusas, que parecen ser: “P A Z M D Y A I” e das que non podemos comprender o significado. Está empotrado na parede do templo, polo que supoñemos sexa orixinal dun maiorazgo do Convento de San Francisco e que non veu trasladado da Igrexa Colexiata de Sta. María do Campo, como xa explicamos noutros casos. A ámbolos dous lados da pedra armeira hai unhas laudes (pedras con inscricións) para nós moi difíciles de interpretar debido o pintado e repintado á que estiveron sometidas durante catro e tres séculos e o caleado encheu os ocos do gravado e desapareceu da vista parte da inscrición. Na laude esquerda, segundo se mira, parece rezar: “ESTA CAPILLA ES DE ALGº (¿ALONSO, ALVARO GONZALEZ?) DEL b’NAYA(?) PA(?)DO (?) VO ESTANDO ESTABLECIDO A SV COSTA I DOTO CON SEIS MISAS CANTADAS (?)ANO 1594(?) IbEP(?)r..RIOr A CAVMA(?)..CON SVS RESPONSOS CANTADOS Y CRVZ (?)”.
 Na laude da destra, parece que continúa a ladaíña: “I SE AN DE DECIr DYA DE SAN ILDEFONSO Y DE ADRIAN I EL DIA DE (¿NAVIDAD?) DYA DE .... OTRA DYA DE N SEÑORA....DYA DE SANTO DOMINGO OTRA DIA DE SAN MYGUEL AÑO DE 1675”.
A primeira laude (esquerda), parece ser á da fundación do maiorazgo, e parece darnos a data da antigüidade do escudo, que ven a ser da mesma época que o da Capela da Virxe das Dores (1594) e case como ó da Capela das Ánimas e da Virxe do Carme (1604). Con dúbida, pois é difícil de ler por estar moi confusas as letras, parece que se refire a D. Álvaro ¿González Ribadeneira?.
O segundo laude (dereito) mostra a data de 1675, máis tardía que a primeira, posiblemente, porque foi cando se estableceron novas cláusulas na “licenza” do maiorazgo, como expresan as especificacións do laude. Este mesmo tipo de cláusulas, a posteriori da fundación, vímolas no Escudo brasonado e familiar dos RON, na Capela da Virxe do Rosario, que estableceu de novo D. Pedro de Miranda en 1616 (tamén en La Comarca del Eo, 18-Marzo-2017)
O campo do escudo está partido por unha espada baixa ou fixada (coa punta abaixo) e desenvaiñada, en pau (vertical) coa empuñadura arriba no punto de honor (punto central do xefe sen chegar a tocar a boca ou borde do escudo). Sobre este punto, baixo o centro do xefe, lábranse “as armas paternais” ou armas hereditarias transferidas polo primeiro posuidor ós seus descendentes. Son armas dun cabaleiro que tivo algún cargo militar ou pertencente a algunha Orde Militar (en campo de gules unha espada baixa de prata, coa empuñadura de ouro).
Observamos que con data do ano de 1675, que describe a segunda laude, xa vimos este tipo de partición do campo, por medio dunha espada fina, no Escudo de Armas na Casa de Del Río, da Rúa Antonio Otero (tamén en La Comarca del Eo, 16-Xullo-2016), pero ámbolos dous escudos non teñen relación pois os mobles ou figuras dos brasóns son distintas. De todas maneiras, non podemos descartar nada ó cen por cen, pois os VILLAAMIL, estiveron emparentados cós OYA, SARMIENTO, SOTOMAYOR, MONTENEGRO, etc. pero sendo rigorosos nas análises, aquela espada está acompañada de dúas veneras, unha a cada lado do puño, que puideran ser armas dos POUSADOURO ou POUSADEIRO, mentres que esta espada é máis curta, cun pomo no puño, con cruceta e sen garda, como se ve na espada do terceiro cuartel, do escudo dereito da Casa dos MIRANDA na rúa Amando Pérez (tamén en La Comarca del Eo, 3-Decembro-2016).
Na partición destra, deste escudo da capela de S. Antonio e S. Xosé, móstrase en xefe, desde o centro ó cantón destro, unha barra engulida en dragantes. Poden ser armas dos VILLAR (Blasones y Linajes de Galicia, J.S.Crespo del Pozo, Volumen I, páx.422). Na Real Audiencia e Chancillería de Valladolid atopamos dous preitos: Código: ES.47186.ARCHV// 8.7.1//CAJA 1750,28. Executoria do preito litigado por D. Juan Martínez del Villar, veciño de Ribadeo, con D. Diego de Villamane e D. Domingo Pérez de Quintana, veciño de San Martín de Oscos, sobre execución de bens por cuantía de 50 ducados en razón de media paga acumulada de certo censo outorgado en dicha vila. Fecha: 20-Novembro-1593.
Con Código ES.47186.ARCHV/8.7.1// CAJA 2189,78. Executoria do preito litigado por Dª. Aldonza Sierra Osorio, viúva de D. Juan Martínez del Villar, e fillos, veciños de Ribadeo, con Juana González de Miranda, veciña de Castropol. Fecha: 21-Agosto-1615.
Tamén poden ser Armas do Marqués de Santa Cruz, iguais que ás que se poden ver no primeiro escudo, terceiro cuartel da Casa dos Miranda (tamén en La Comarca del Eo 3-Decembro-2016).
Puideran ser Armas dos OMAÑA (en campo de ouro una banda de gules engulida por dous dragóns de sinople) (Diccionario Heráldico y Nobiliario, Fernando González-Doria, 1994). Os OMAÑA, de orixe asturiano, están enlazados cos liñaxes galegos: ULLOA, OSORIO, MOSCOSO, RIBADENEYRA, etc. todos eles con familias en Ribadeo, e probaron a súa nobreza na Orde de Santiago en 1639, e na Real Chancillería de Valladolid en 1608 e 1670. D. Pedro Miranda Omaña era o Marqués de Sta María del Villar en 1706 (“Escudo da Capela da Virxe das Dores” tamén en La Comarca del Eo, 8-Abril-2017). Por outra banda, sen estar claro, xa dixemos que a laude esquerda parece dicir: Álvaro ¿González Ribadeneira?. Este señor era Mariscal, avó de Ares de Omaña, quen era padre de D. Fernando Ares de Saavedra e Baamonde, o cal otorgou unha escritura de concordia ante D. Gregorio Vázquez de Parga o 21-Marzo-1607 (Linajes Y Blasones de Galicia, Crespo del Pozo, Volumen IV). ¿Isto querería dicir que os OMAÑA eran propietarios dun mairorazgo desta capela pertencente o Convento de San Francisco, e os VILLAR do outro maiorazgo? ¿Un de San Antonio e outro de San José?. Posiblemente.
Esta banda engulida, tamén puidera ser Armas dos NAVIA ou dos MENENDEZ NAVIA emparentados cos VILLAAMIL, segundo xa vimos nos Escudos do Altar Maior, que datan de primeiros do século XVII e no escudo da Casa do Patín de Ribadeo que data do ano 1700. Tamén son Armas dos SANJURJO da Casa dos BUSTO (“Casa brasonada da Rúa Viejo Pancho”, tamén en La Comarca del Eo, 24-Decembro-2016) ou Armas dos ANDRADE ou FREIRE DE ANDRADE, pero nestes catro últimos casos, a figura é unha banda e non unha barra engulida, as cales se diferencian en que a banda e a barra son figuras unha inversada da outra. Dado que o criterio dos artistas escultores estaba, nalgúns casos, máis coa estética do conxunto das figuras do campo brasonado, que coas normas heráldicas, non descartamos que puidera ser calquera dos apelidos anteditos, particularmente dos OMAÑA RIBADENEIRA ou dos NAVIA, como parecen rezar na laude, e que teñen as mesmas Armas dos ANDRADE ou FREIRE DE ANDRADE (en campo de sinople –cor verde- unha banda de ouro engulida en cabezas de dragón do mesmo metal). Os ANDRADE foron grandes fundadores de conventos e protectores das ordes relixiosas mendicantes, e cuxas Armas aparecen nos Nobiliarios en ámbalas dúas formas: en banda e en barra. A incógnita resolverase o día que se limpen as laudes, e se poida ler sen error o que poñen e desde estas poucas liñas, pediría que se fixera algo para que se limparan, por restauradores profesionais, estas laudes de Sta. María do Campo, pois están imposibles de ler. Respectando, por suposto, o criterio e autoridade do cura Párroco da Igrexa, que tería que dar a autorización, non creo que saíra tan cara a limpeza, pois o que cubre as letras gravadas, debe ser cal ou lechada de pintar, que posiblemente sairá mollando con auga e refregando cun trapo. É un dicir, pero incluso se podería facer pagando “a escote” ós que nos gusta conservar o patrimonio, por encima de calquera outra liorta política ou relixiosa. ¿Quizais, sería cuestión de “poñerse a elo”?.
No flanco destro dous crecentes ranversados colocados en pau e no cantón destro da punta unha venera o natural. Son Armas primitivas dos OYA do Condado de Salvaterra de Ponteareas, ás que lles falta unha aspa de gules en xefe, para estar completas, cuxa figura está substituída polo brasón da barra (banda) engulida antedita. Recordemos que as armas máis modernas dos (H)OYA, son: en campo de azur cinco lises de ouro, postos en aspa ou sotuer. Cambiando os esmaltes son as mesmas Armas que as dos MALDONADO, ALDAO ou ALVARADO, como xa vimos na Capela de Ánimas e da Virxe do Carme (tamén en La Comarca del Eo, 22-Abril-2017) Tanto os OYA como os MIRANDA, son Fidalgos do Condado de Ribadeo, provintes da Casa dos OYA-OZORES. D. Manuel Antonio Oya Ozores, estaba casado con Dª Isabel Felipa Miranda Ribadeneyra, filla de D. Pedro Miranda Ribadeneyra e de Dª María Josefa Montenegro Santiso. D. Manuel e Dª Isabel teñen varios fillos: Dª Rosalía de Oya Miranda (que sigue a liñaxe), Dª Catalina Juana, Dª Micaela e D. Carlos Oya Miranda de Ribadeo. D.Carlos cásase con Dª María Saavedra e Cotón de Lugo, e tiveron por fillo a D. Manuel Antonio de Oya Miranda y Saavedra (Blasones y Linajes de Galicia, D.José Santiago Crespo del Pozo, Volumen IV). Un dos últimos descendentes co apelido Oya en Ribadeo, foi: Dª María de los Ángeles Martínez de Aguiar y Oya, que tivo o pasamento en Ribadeo o 8-Marzo-1954, viúva de D. Gumersindo García de Presno Cotarelo, cuxa xenealoxía xa describimos, en parte, no Escudo brasonado da Capela da Virxe de Lourdes (tamén La Comarca del Eo, 6-Maio-2017).
Na Chancillería de Valladolid, atopamos dous preitos, que nos dan datas certas de cando viviron estes ribadenses: 1) Preito por Alimentos litigado no mes de Setembro do ano 1732, por D. Carlos Manuel de Oya Miranda Rivadeneira, veciño de Lugo, que probablemente sexa o mesmo fillo de D. Manuel e Dª Isabel, que se reporta na xenealoxía de D. José Santiago Crespo (ibidem). 2) Preito Civil, entre os anos 1804-1809, de D. Pedro Ramón de Oya y Miranda, de Ribadeo e D. Vicente Lamas de la Torre, de Santa Eulalia de Vilaosende (Pazo de Quintalonga), sobre anulación de escritura de foro dunha casa e horta situadas en Ribadeo. Anotemos, como curiosidade, que na Lista de Embarcacións do Porto de Ribadeo de 16-Agosto-1787, atopamos a D. Bartolomé OYA, Dª Manuela Campo Amor e D. Manuel Quintana son armadores do barco “La Concepción” de 60 Tm. de rexistro bruto, e que foi arqueado de novo en 19-Febreiro-1845 dando un porte total de 85 Tm. Este barco desguazouse na Liñeira o 9-Marzo-1850.
Aínda que as Armas primitivas dos OYA, son as máis probables neste escudo, a figura redonda da punta, tamén puidera ser un roel (si fora de cor) ou un bezante (si fora de metal). O escudo é moi antigo e estas figuras parecen estar moi pulidas ou desgastadas, para poder precisalas. A venera, que presentan varios escudos de Ribadeo, é un dos brasóns que se concederon na primeira metade do século IX, ós cabaleiros que participaron na batalla de Clavijo (Arte de Escudos de Armas, D. Pedro Joseph de Aldazaval y Murguía, ano 1775, Libro I, capítulo XI, páx.112). As veneras do Apóstolo Santiago, gañadas en batalla, aparecen noutros escudos de Ribadeo, acompañadas doutras figuras, p.e.: cunha espada baixa desenvaiñada (coa punta abaixo e o puño alto, en pau), no escudo de armas da Rúa Antonio Otero (tamén en La Comarca del Eo, 16-Xullo-2016) e no terceiro cuartel do segundo escudo da Casa dos Miranda (tamén en La Comarca del Eo, 3-Decembro-2016). Na partición sinistra tres crecentes ranversados colocados en pau, e no cantón sinistro da punta ¿unha casa?, ¿un palacio?, ¿unha tenda de campaña?, ¿un casón?, ¿unha “yacija” ou arca onde se depositaban os restos dalgún defunto?. Esta partición presenta un brasón totalmente descoñecido para nós. Fáltanos a documentación da Xenealoxía Familiar e da acreditación das Armas do fundador ou fundadores deste maiorazgo, polo que de momento, nos quedará a dubida das Armas posibles deste brasón, que non atopamos entre ningún dos miles de brasóns da bibliografía consultada.
Misterios que quedan por explorar da Fidalguía do Ribadeo Señorial, pois perdeuse moita ou toda a documentación do Convento de San Francisco, e xa non digamos, onde iría a parar a documentación da maioría das Casas de Fidalgos onde están os seus Escudos de Nobreza, pois salvo algunhas excepcións, estas casas pasaron a ser propiedade dos que eran levadores ou arrendatarios da casa ou das fincas, no mellor dos casos, e outras foron adquiridas por xente totalmente allea os propietarios orixinais. Non esquezamos que ademais disto, a destrución de documentación tamén se debeu as expurgas de arquivos, así como, a múltiples episodios bélicos que houbo en Ribadeo, desde aquelas fechas, e onde se destruíu de todo: asalto de piratas, Guerra da Independencia, Guerra Civil, perda de Consulados... etc.etc.